พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ มีนามเดิมว่าจันทร์ เกิดเมื่อวันศุกร์ที่ 20 มีนาคม พ.ศ. 2399 (นับแบบปัจจุบันตรงกับ พ.ศ. 2400) ตรงกับวันแรม 10 ค่ำ เดือน 4 ปีมะโรง เป็นบุตรคนโตของหลวงสุโภร์ประการ (สอน ศุภสร) กรมการจังหวัดอุบลราชธานี กับนางแก้ว ศุภสร

เมื่ออายุย่าง 13 ปี ได้บรรพชาเป็นสามเณรในเดือนยี่ ปีมะโรง พ.ศ. 2411 (นับแบบปัจจุบันตรงกับ พ.ศ. 2412) ณวัดบ้านหนองไหล เจ้าอธิการโสดาเป็นพระอุปัชฌาย์ ถึงเดือน 4 จึงย้ายไปอยู่วัดศรีทอง (ปัจจุบันคือวัดศรีอุบลรัตนาราม) เพื่อศึกษากับพระอาจารย์ม้าว เทวธมฺมี จนอายุย่าง 19 ปี ก็จำเป็นต้องลาสิกขาเพื่อตามไปไถ่ตัวบิดาที่ถูกเกณฑ์ไปปราบทัพฮ่อ
 ท่านได้อยู่ช่วยงานมารดาบิดาอยู่ 3 ปี พระอาจารย์ม้าวก็ให้คนมาตามไปบวชอีกครั้ง ท่านยินยอม จึงได้อุปสมบทเมื่อวันศุกร์ที่ 20 เมษายน พ.ศ. 2420 ตรงกับวันขึ้น 8 ค่ำ เดือน 6 ปีฉลู พระอาจารย์ม้าวเป็นพระอุปัชฌาย์ เจ้าอธิการสีโห วัดไชยมงคล เป็นพระกรรมวาจาจารย์ บวชแล้วจำพรรษาที่วัดไชยมงคลเพื่อช่วยงานของพระกรรมวาจาจารย์ เฉพาะเวลาเรียนมูลกัจจายน์จึงเดินมาเรียนที่วัดศรีทอง เรียนได้ 2 ปี พระอาจารย์ม้าวอาพาธหนักจนไม่สามารถสอนได้ จึงให้ท่านไปศึกษาต่อที่กรุงเทพมหานคร

 เมื่อถึงกรุงเทพฯ พระอาจารย์อ่อนซึ่งเป็นศิษย์พี่ได้นำท่านไปฝากศึกษาพระปริยัติธรรมกับพระปลัดผา วัดเทพศิรินทราวาส เมื่อพระอริยมุนี (เอม อายุวฑฺฒโน) เจ้าอาวาสวัดเทพศิรินทร์ มรณภาพ พระปลัดผาได้พาท่านไปฝากตัวศิษย์ของพระมหาอ่อน อหึสโก วัดบุปผาราม จนสอบได้เปรียญธรรม 3 ประโยค ขณะบวชได้ 9 พรรษา ท่านตั้งใจว่าตั้งแต่พรรษา 10 เป็นต้นไปจะมุ่งด้านวิปัสสนาธุระแทน

ในพรรษาที่ 10 นั้น ท่านจึงกลับไปอยู่วัดศรีทองเพื่อปรนนิบัติและฝึกปฏิบัติธรรมกับพระอาจาร์ม้าวต่อ พ.ศ. 2431 พระยามหาอำมาตยาธิบดี (หรุ่น ศรีเพ็ญ) และเจ้ายุติธรรมธร (คำสุก ณ จำปาศักดิ์) ร่วมกันสร้างวัดมหามาตยารามขึ้นที่นครจำปาศักดิ์ขึ้นถวายคณะสงฆ์ธรรมยุต พระอาจารย์ม้าวจึงมอบหมายให้ท่านไปเป็นเจ้าอาวาส และได้รับพระราชทานสัญญาบัตรเป็นที่ พระครูวิจิตรธรรมภาณี เจ้าคณะใหญ่เมืองนครจำปาศักดิ์ เมื่อวันที่ 10 กรกฎาคม พ.ศ. 2433 แล้วกลับไปปกครองคณะสงฆ์เมืองจำปาศักดิ์
 เกิดวิกฤตการณ์ ร.ศ. 112 (พ.ศ. 2436) ทำให้สยามเสียดินแดนลาวแก่สาธารณรัฐฝรั่งเศสที่ 3 ท่านพ้นจากตำแหน่งเจ้าคณะเมืองจำปาศักดิ์ จึงย้ายมาอยู่วัดวัดสุปัฏนารามวรวิหาร
ต่อมาท่านได้นำคณะศิษย์มาศึกษาพระปริยัติธรรมที่วัดพิชยญาติการามวรวิหาร อยู่ได้ 1 พรรษา สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงมอบหมายให้ไปอยู่วัดเทพศิรินทร์เพื่อช่วยงานหม่อมเจ้าพระศรีสุคตคัตยานุวัตร และมีรับสั่งให้ท่านเข้าสอบอีกครั้งในปี พ.ศ. 2437 สอบได้เปรียญธรรม 4 ประโยค   แล้วได้รับพระบรมราชานุญาตให้ออกไปจัดการศึกษาภาษาไทยและอักษรไทยที่เมืองอุบลราชธานี
 วันที่ 1 กรกฎาคม พ.ศ. 2452 ได้รับพระราชทานอาราธนาบัตร์สถาปนาเป็นเจ้าคณะมณฑลราชบุรี

 พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ อาพาธด้วยโรคชรา ถึงแก่มรณภาพเมื่อวันที่ 19 กรกฎาคม พ.ศ. 2475 สิริอายุได้ 75 ปี 121 วัน ได้รับพระราชทานไตรแพรครอง 1 ไตร โกศโถและชั้นรอง 2 ชั้น ฉัตรเบญจาตั้ง 4 คันประกอบศพเป็นเกียรติยศ ได้รับพระราชทานเพลิงศพเมื่อวันที่ 30 ตุลาคม ศกนั้น ณ วัดบรมนิวาสราชวรวิหาร อนุสาวรีย์พระอุบาลีคุณปมาจารย์ (จันทร์ สิริจันโท) สถิตอยู่ภายในมณฑปริมทุ่งศรีเมืองฝั่งทิศใต้ อำเภอเมืองอุบลราชธานี จังหวัดอุบลราชธานี

 ลำดับสมณศักดิ์
พ.ศ. 2433 เป็นพระครูสัญญาบัตรเจ้าคณะใหญ่เมืองนครจำปาศักดิ์ที่ พระครูวิจิตรธรรมภาณี
พ.ศ. 2442 เป็นพระราชาคณะที่ พระญาณรักขิต
พ.ศ. 2452 เป็นพระราชาคณะผู้ใหญ่ที่ พระราชกระวี นรสีหพจนปิลันทน์
พ.ศ. 2457 เป็นพระราชาคณะชั้นเทพที่ พระเทพโมลี ตรีปิฎกธาดา มหากถิกสุนทร ยติคณิศร บวรสังฆารามคามวาสี
พ.ศ. 2458 ถูกถอดจากสมณศักดิ์
พ.ศ. 2459 กลับเป็นพระราชาคณะชั้นเทพที่ พระธรรมธีระราชมหามุนี
พ.ศ. 2466 เป็นเสมอพระราชาคณะชั้นธรรมที่ พระโพธิวงศาจารย์ ญาณวิสุทธิ์จริยาปรินายก ตรีปิฎกธรรมสุนทร ยติคณิศร บวรศีลาทิขันธ์ อรัญวาสี
พ.ศ. 2468 เป็นพระราชาคณะเจ้าคณะรองฝ่ายอรัญวาสี (เสมอชั้นธรรมพิเศษ) ที่ พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ ญาณวิสุทธจริยาปรินายก ตรีปิฎกคุณาลังการ นานาสถานราชคมนีย์ สาธุการีธรรมากร สุนทรศีลาทิขันธ์

พระครูวิเวกพุทธกิจ มีนามเดิมว่าเสาร์ เกิดเมื่อวันที่ 2 พฤศจิกายน พ.ศ. 2402 ที่บ้านข่าโคม ตำบลหนองขอน อำเภอเมืองอุบลราชธานี จังหวัดอุบลราชธานี เป็นบุตรของนายทาและนางโม่ มีพี่น้องร่วมบิดามารดาเดียวกัน 5 คน หลวงปู่เสาร์ได้เข้าไปพำนักรับใช้เป็นศิษย์วัดใต้ อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี (ปัจจุบันเรียกว่า วัดใต้พระเจ้าใหญ่องค์ตื้อ หรือวัดใต้เทิง) ตั้งแต่อายุ 12 ปี

ต่อมาได้บรรพชาเป็นสามเณรในปี พ.ศ. 2417 ขณะมีอายุได้ 15 ปี ที่วัดใต้ สังกัดคณะมหานิกาย ขณะที่อยู่วัดใต้นั้นท่านได้ศึกษาอักษรธรรม อักษรขอม อักษรไทยน้อย และหนังสือไทย ตามธรรมเนียมการศึกษาในยุคนั้น เมื่อถึงคราวที่อายุครบบวช ในปี พ.ศ. 2422 หลวงปู่เสาร์จึงได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุในคณะมหานิกายที่วัดใต้ อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี และได้จำพรรษาอยู่ที่วัดใต้ 10 พรรษา

ต่อมาในปี พ.ศ. 2432 หลวงปู่เสาร์ได้ฟังธรรมจากท่านพระอาจารย์ม้าว เทวธมฺมี และเกิดความเลื่อมใส จึงขอมอบตัวเป็นศิษย์และกระทำญัตติกรรมใหม่ในคณะธรรมยุติกนิกาย ณ พระอุโบสถวัดศรีทอง (วัดศรีอุบลรัตนาราม) มีพระครูทา โชติปาโล เป็นพระอุปัชฌาย์ พระอธิการสีทา ชยเสโน เป็นพระกรรมวาจาจารย์

 ท่านเป็นผู้มีอัธยาศัยน้อมไปในทางสมถะวิปัสสนา มีความเพียรเป็นเลิศ มีความสงบเสงี่ยม กิริยามารยาทเรียบร้อย สุขุม พูดน้อย และพอใจแนะนำสั่งสอนผู้อื่นในทางนั้นด้วย เป็นผู้ใฝ่ใจในธุดงควัตรหนักแน่นในพระธรรมวินัย ชอบวิเวกและไม่ติดถิ่นที่อยู่ ต้องเดินธุดงค์ไปหาวิเวกเจริญสมณธรรมตามชายป่าดงพงเขาในที่ต่างๆ ทั้งในประเทศไทยและประเทศลาว

 ปีพุทธศักราช 2434-2436 หลวงปู่เสาร์ ได้ธุดงค์ผ่านหมู่บ้านคำบง อำเภอศรีเมืองใหม่ จังหวัดอุบลราชธานี ได้เทศนาสั่งสอนพระอาจารย์มั่นสมัยยังเป็นฆราวาสจนเกิดศรัทธาเลื่อมใสติดตามออกบวช และจุดนี้เป็นความยิ่งใหญ่ของวงศ์พระกรรมฐานตราบจนถึงปัจจุบัน วงศ์พระกรรมฐานจึงขนานนามพระอาจารย์เสาร์ว่า “พระปรมาจารย์กรรมฐาน”

 ปีพุทธศักราช 2459 - 2464 ท่านพำนักจำพรรษาที่ถ้ำจำปา ภูผากูด ตำบลหนองสูง อำเภอคำชะอี จังหวัดมุกดาหาร และได้จำพรรษาอยู่กับท่านพระอาจารย์มั่นด้วย วันหนึ่ง หลวงปู่เสาร์นั่งอยู่ในที่สงัดองค์เดียวท่านพิจารณาถึงอริยสัจ ได้รู้ได้เห็นตามความเป็นจริงนั้น ในวันนี้ท่านก็ได้ตัดเสียซึ่งความสงสัยได้อย่างเด็ดขาด จวนจะถึงกาลปวารณาออกพรรษา ท่านก็ทราบชัดถึงความเป็นจริงทุกประการ จึงได้บอกกับท่านพระอาจารย์มั่นว่า “เราได้เลิกการปรารถนาเป็นพระปัจเจกพุทธเจ้าแล้ว และเราก็ได้เห็นธรรมตามความเป็นจริงแล้ว”

ท่านพระอาจารย์มั่นได้ยินดังนั้นก็เกิดปีติเป็นอย่างมากและได้ทราบทางวาระจิตว่า “หลวงปู่เสาร์พบวิมุตติธรรมแน่แล้วในอัตภาพนี้”

 ก่อนเดินทางไปนครจำปาศักดิ์ หลวงปู่เสาร์ได้ปฎิบัติกรรมฐานที่เกาะดอนธาตุ(ปัจจุบันคือวัดดอนธาตุ) ท่านโดนผึ้งต่อยขณะนั่งพักอยู่ใต้ต้นยางใหญ่ข้างศาลา ทำให้เกิดอาการอาพาธมากขึ้นเรื่อยๆ แต่ท่านก็ได้เดินทางต่อไปนครจำปาศักดิ์ และได้มรณภาพในอิริยาบถนั่งกราบพระประธานครั้งที่ 3 ในพระอุโบสถวัดอำมาตยาราม อำเภอวรรณไวทยากร จังหวัดนครจัมปาศักดิ์ ประเทศไทย ในขณะนั้น (ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของแขวงจำปาศักดิ์ ประเทศลาว) เมื่อวันอังคาร แรม 3 ค่ำ เดือน 3 ปีมะเส็ง ตรงกับวันที่ 3 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2485 สิริอายุ 82 ปี พรรษา 62

คณะศิษย์ได้เชิญศพของท่านกลับมา ณ วัดบูรพาราม อำเภอเมืองอุบลราชธานี จังหวัดอุบลราชธานี และได้ทำการฌาปนกิจในวันที่ 15 - 16 เมษายน พ.ศ. 2486

พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต เดิมมีชื่อว่า มั่น แก่นแก้ว เกิดเมื่อวันพฤหัสบดีที่ 20 มกราคม พ.ศ. 2413 (นับแบบใหม่) ตรงกับวันพฤหัสบดี แรม ๔ ค่ำ เดือนยี่(๒) ปีมะเส็ง ณ บ้านคำบง ตำบลสงยาง อำเภอโขงเจียม (ปัจจุบันคืออำเภอศรีเมืองใหม่) จังหวัดอุบลราชธานี บิดาชื่อ นายคำด้วง แก่นแก้ว และมารดาชื่อ นางจันทร์ แก่นแก้ว
 บรรพชา
เมื่อท่านอายุได้ 15 ปี ได้เข้าบรรพชาเป็นสามเณร ณ วัดบ้านคำบง เมื่อบวชได้ 2 ปี บิดาขอร้องให้ลาสิกขาเพื่อช่วยการงานทางบ้าน จิตท่านยังหวนคิดถึงร่มผ้ากาสาวพัสตร์อยู่เนืองนิจ เพราะติดใจในคำสั่งของยายว่า เจ้าต้องบวชให้ยาย เพราะยายก็ได้เลี้ยงเจ้ายากนักต่อมาพระครูวิเวกพุทธกิจ (เสาร์ กนฺตสีโล)ได้เดินธุดงค์มาปักกลดอยู่ที่ บ้านคำบง พระอาจารย์มั่นในขณะเป็นฆราวาสจึงเข้าถวายการรับใช้และมีจิตศรัทธาในข้อวัตรปฏิบัติของหลวงปู่เสาร์
 ต่อมาได้ถวายตัวเป็นศิษย์ติดตามเดินทางเข้าเมืองอุบลราชธานี อุปสมบท เมื่อท่านอายุได้ 23 ปี ได้เข้าพิธีอุปสมบทเป็นพระภิกษุ ณ วัดเลียบ อำเภอเมืองอุบลราชธานี จังหวัดอุบลราชธานี ในวันที่ 12 มิถุนายน พ.ศ. 2436 โดยมีพระอริยกระวี (อ่อน ธมฺมรกฺขิโต) เป็นพระอุปัชฌาย์ พระครูสีทา ชยเสโน เป็นพระกรรมวาจาจารย์ พระครูประจักษ์อุบลคุณ (สุ่ย ญาณสโย) เป็นพระอนุสาวนาจารย์ ได้รับขนาดนามเป็นภาษามคธว่า ภูริทตฺโต แปลว่า ผู้ให้ปัญญา

 ภายหลังท่านสงสัยในผู้บวชให้และผ้าสังฆาฏิ หลังจากนั้นเกือบปี พระครูวิจิตรธรรมภาณี (จันทร์ สิริจนฺโท) จึงให้ท่านทำทัฬหีกรรมที่แพกลางแม่น้ำมูล โดยพระอาจารย์ม้าว เทวธมฺมี เป็นพระอุปัชฌาย์ พระครูวิจิตรธรรมภาณี (จันทร์ สิริจนฺโท) และพระครูวิเวกพุทธกิจ (เสาร์ กนฺตสีโล) เป็นคู่กรรมวาจาจารย์[3] ชีวิตสมณะ การแสวงหาธรรม และปฏิบัติธรรม วิหารสร้างอุทิศถวายหลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ที่วัดเจดีย์หลวงวรวิหาร อำเภอเมืองเชียงใหม่ จังหวัดเชียงใหม่ ปี พ.ศ. 2436

พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ได้ศึกษาธรรมปฏิบัติ ณ วัดเลียบ จังหวัดอุบลราชธานี และได้ออกจาริกเดินธุดงค์ติดตามพระครูวิเวกพุทธกิจ (เสาร์ กนฺตสีโล)ไปตามลำแม่น้ำโขงทั้งฝั่งประเทศไทยและประเทศลาว ซึ่งพระครูวิเวกพุทธกิจ (เสาร์ กนฺตสีโล) หลวงปู่หนู ฐิตปญฺโญ ต่อมาก็คือ พระปัญญาพิศาลเถร (หนู ฐิตปญฺโญ) และพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ได้ธุดงค์วิเวกไปพำนักจำพรรษา ณ วัดพระธาตุพนมวรมหาวิหารในปี พ.ศ. 2443 ซึ่งพระธาตุพนมในสมัยก่อน ประชาชนไม่รู้ถึงความสำคัญจึงไม่มีใครสนใจเท่าใดนัก เมื่อคณะของท่านมาพำนักจำพรรษาจึงได้บอกให้ชาวบ้านญาติโยมทราบว่า พระธาตุพนม องค์นี้เป็นพระธาตุอันศักดิ์สิทธิ์ เพราะเป็นพระธาตุที่บรรจุอัฐิธาตุของพระโคตมพุทธเจ้าเมื่อชาวบ้านได้รู้เช่นนั้นแล้ว ก็พากันบังเกิดปีติยินดีเป็นอย่างยิ่ง จึงช่วยกันทำความสะอาดบริเวณพระธาตุพนม ครั้นถึงวันเพ็ญเดือน 3 ก็พาญาติโยมทั้งหลายทำบุญ จนเป็นประเพณีสืบต่อกันมา และกาลต่อมาจึงได้มีการบูรณะขึ้นกลายเป็นปูชนียวัตถุที่สำคัญของภาคตะวันออกเฉียงเหนือและประเทศไทย ซึ่งปัจจุบันคือ วัดพระธาตุพนมวรมหาวิหาร อำเภอธาตุพนม จังหวัดนครพนม

 ต่อมา พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ได้ธุดงค์วิเวกไปตามสถานที่ต่าง ๆ ในเขตจังหวัดอุบลราชธานี จังหวัดนครพนม จังหวัดสกลนคร จังหวัดเลย และธุดงค์ไปยังประเทศพม่า ปี พ.ศ. 2455 พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ได้ออกธุดงค์วิเวกเพียงลำพังองค์เดียว ได้ไปพำนักปักหลักบำเพ็ญเพียรที่ถ้ำสาริกา จังหวัดนครนายก ณ ถ้ำสาริกา แห่งนี้ ท่านได้รู้ได้เห็นธรรมอันอัศจรรย์ และได้ประสบเหตุการณ์ต่าง ๆ หลายประการ ขณะที่พักที่ถ้ำสาริกาแห่งนี้ ในระยะเดือนแรก ๆ ท่านรู้สึกปรกติดี จิตใจสงบ ไม่มีอะไรพลุกพล่าน พอดีคืนต่อ ๆ มา ท่านรู้สึกว่าโรคเจ็บท้องที่เคยเป็นประจำชักกำเริบและมีอาการรุนแรงขึ้นตามลำดับ แต่ด้วยอาศัยด้วยเหตุว่าท่านได้บำเพ็ญบารมี (กำลังใจในการปฏิบัติที่สั่งสม) ไว้มากในพระบวรพุทธศาสนา ท่านจึงตัดสินใจออกไปนั่งสมาธิ พิจารณาธรรม แยกธาตุขันธ์ เจริญอสุภะกรรมฐาน จนกระทั่งจิตเกิดความอัศจรรย์ สามวันสามคืน พอจิตของท่านอิ่มตัวจากการประพฤติปฏิบัติ ได้เกิดนิมิตลูกสุนัขปรี่เข้าไปดูดนมแม่สุนัข ท่านจึงได้เกิดความสงสัยว่า ในการพิจารณาขั้นนี้ที่จิตรวมในการพิจารณาแล้ว ไม่น่าจะมีนิมิตแล้ว เพราะนิมิตจะเกิดจากการปฏิบัติสมาธิที่ยังไม่เป็นวสี (ยังไม่ชำนิชำนาญ) เมื่อท่านเกิดความสงสัย จึงได้พิจารณาจนได้ความว่า ลูกสุนัขที่ได้กระทำการดูดนมแม่หาใช่ใครที่ไหน แต่เป็นตัวท่านเองที่เสวยอัตภาพมาตลอด 500 ชาตินั้นเองจึงได้เกิดความสลดสังเวชใจ จึงนำสิ่งที่ได้พบได้เห็นมาพิจารณาธรรมในข้อที่ว่า "กายะ ทุกขัง อริยสัจจัง" คือว่าพิจารณาว่ากายเป็นทุกข์ ไม่ทำให้เกิดความสุขให้เรา แต่ต่อมาท่านเกิดความรู้สึกกังวล จึงใช้ญาณตรวจดูเกิดพบว่าท่านเคยปรารถนาพุทธภูมิ (ปรารถนาจะเป็นพระพุทธเจ้า) จึงค้นลงไปอีกว่าปรารถนาตอนไหน พอเห็นว่าปรารถนาเมื่อสมัยพระศาสนาของพระโคตมพุทธเจ้า จึงเห็นว่าเป็นการเนิ่นช้า
ท่านเล่าอีกว่าถอนความปรารถนานั้น มุ่งมั่นความพ้นทุกข์ในปัจจุบันชาติ จากนั้นเกิดเหตุในนิมิตว่า มียักษ์ตนหนึ่งจะเข้ามาทำร้าย แต่ไม่สามารถทำร้ายท่านได้ ยักษ์ได้ยอมแพ้และได้เนรมิตรกายกลับเป็นเทพบุตรกล่าวอ้างพระรัตนตรัยเป็นที่พึ่ง ในกาลเวลาต่อมา จิตท่านจึงรวม เห็นโลกทั้งโลกราบเรียบเตียนโล่งเสมอด้วยลักษณะทั้งสิ้นภายในจิต ต่อมา เมื่อออกจากถ้ำสาริกา จังหวัดนครนายก แล้ว
พระอาจารย์มั่นได้ธุดงค์ไปพำนักบำเพ็ญเพียรที่ถ้ำสิงโต เขาพระงาม จังหวัดลพบุรี อยู่ระยะหนึ่ง แล้วพระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (จันทร์ สิริจนฺโท) ได้นิมนต์ให้ไปจำพรรษาในกรุงเทพฯ ในปี พ.ศ. 2457 เพื่อให้การอบรมด้านวิปัสสนากรรมฐานให้แก่พระสงฆ์สามเณรและฆราวาส ณ วัดปทุมวนารามราชวรวิหาร กรุงเทพมหานคร ปี พ.ศ. 2458 พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ได้กลับไปจังหวัดอุบลราชธานี และพักจำพรรษาที่วัดบูรพาราม อำเภอเมืองอุบลราชธานี จังหวัดอุบลราชธานี หลังจากออกพรรษาแล้ว ท่านได้ออกธุดงค์เพื่อไปติดตามพระครูวิเวกพุทธกิจ (เสาร์ กนฺตสีโล)
ซึ่งขณะนั้นจำพรรษาอยู่ที่ถ้ำภูผากูด อำเภอคำชะอี จังหวัดนครพนมในขณะนั้น (ปัจจุปันคือจังหวัดมุกดาหาร) ซึ่งพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโตตั้งใจจะอยู่จำพรรษากับพระครูวิเวกพุทธกิจ (เสาร์ กนฺตสีโล)ที่ถ้ำภูผากูดแห่งนี้ เพื่อสนทนาธรรมแลกเปลี่ยนอุบายแก้ไขจิตภาวนาซึ่งกันและกันพระครูวิเวกพุทธกิจ (เสาร์ กนฺตสีโล)ได้พิจารณาถึงอริยสัจและตัดเสียซึ่งความสงสัยได้อย่างเด็ดขาดจนรู้แจ้งเห็นจริงซึ่งธรรมอันสูงสุด ณ ถ้ำภูผากูดแห่งนี้ และต่อมาพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต จึงได้ออกธุดงค์วิเวกไปพำนักตามสถานที่ต่าง ๆ ในเขตจังหวัดเลย จังหวัดอุดรธานี จังหวัดหนองคาย จังหวัดสกลนคร จังหวัดนครพนม จังหวัดอุบลราชธานี ซึ่งการวิเวกในครั้งนี้ได้เริ่มเทศนาอบรมธรรมปฏิบัติจิตภาวนาให้แก่พระภิกษุสามเณรและฆราวาสญาติโยมจนมีคณะศิษย์ติดตามมากมาย
 ภาพถ่าย บรรดาลูกศิษย์ของหลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ปี พ.ศ. 2471 พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (จันทร์ สิริจนฺโท) ได้แต่งตั้งให้พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ดำรงตำแหน่งเป็นเจ้าอาวาสวัดเจดีย์หลวงวรวิหาร จังหวัดเชียงใหม่ ขณะนั้นท่านจำใจรับตำแหน่ง เพราะเห็นแก่พระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (จันทร์ สิริจันโท) ซึ่งกำลังอาพาธ ท่านจึงได้เดินทางสู่ภาคเหนือและจำพรรษาที่วัดเจดีย์หลวงวรวิหาร ต่อมาได้รับแต่งตั้งให้เป็นพระครูวินัยธรและพระอุปัชฌาย์ ซึ่งท่านได้เป็นพระอุปัชฌาย์ให้ พระอาจารย์เกตุ วณฺณโก เพียงรูปเดียวเท่านั้น เมื่ออยู่จำพรรษาได้เพียง 1 พรรษา ท่านก็ได้ล้มเลิกความตั้งใจที่จะเป็นเจ้าอาวาสต่อไป โดยพิจารณาว่า "สกฺกาโร ปุริสํ หนฺติ ลาภสักการะฆ่าบุรุษให้ตาย เพราะมัวเมาในลาภยศ แล้วการปฏบัติต่าง ๆ ก็ค่อย ๆ จมลง ๆ ทุกที ในที่สุดก็เกิดการฆาตกรรมตัวเอง คือเอาแต่สบาย ไม่มีการบำเพ็ญกรรมฐานให้ยิ่งขึ้น มีแต่จะหาชื่อเสียง อยากให้มีคนนับถือมากยิ่งขึ้นโดยวิธีการต่าง ๆ นี่คือฆาตกรรมตัวเอง"
เมื่อออกพรรษา ท่านจึงได้สละสมณศักดิ์[4] และตำแหน่งเจ้าอาวาสและพระอุปัชฌาย์ แล้วหนีธุดงค์วิเวกตามป่าเขาในภาคเหนือเป็นเวลานานถึง 12 ปี อาศัยอยู่ในเขตอำเภอพร้าว อำเภอเชียงดาว อำเภอแม่ริม อำเภอสันป่าตอง จังหวัดเชียงใหม่ และอำเภอแม่สาย อำเภอเวียงป่าเป้า อำเภอแม่สรวย จังหวัดเชียงราย และสงเคราะห์อดีตคู่บำเพ็ญบุญในอดีตชาติของท่านชื่อ แม่บุญปัน ที่บ้านแม่กอย ตำบลกลางเวียง อำเภอพร้าว จังหวัดเชียงใหม่ ปัจจุบันวัดป่าแม่กอย ชื่อ วัดป่าพระอาจารย์มั่น พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ได้บรรลุธรรมอันสูงสุด ณ ถ้ำดอกคำ ตำบลน้ำแพร่ อำเภอพร้าว จังหวัดเชียงใหม่
จากนั้นท่านได้ธุดงค์ไปยังดอยนะโม ใกล้ดอยแม่ปั๋ง ท่านได้พูดกับลูกศิษย์คือหลวงปู่ขาว อนาลโย ว่า "ผมหมดงานที่จะทำแล้ว ก็อยู่สานกระบุงตะกร้า พอช่วยเหลือพวกท่านและลูกศิษย์ลูกหาได้บ้างเท่านั้น" ในกาลต่อมาท่านได้อบรมสั่งสอนลูกศิษย์ให้บรรลุธรรมสูงสุดเป็นจำนวนมาก จนได้รับขนานนามว่า พระอาจารย์ใหญ่แห่งวงศ์พระกรรมฐานวัดป่า ภาพโปสเตอร์ หลวงปู่มั่น ปี พ.ศ. 2482 พระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) เจ้าอาวาสวัดโพธิสมภรณ์ ได้นิมนต์ท่านให้กลับไปสั่งสอนลูกศิษย์ทางภาคอีสาน
หลวงปู่มั่นจึงเดินทางจากจังหวัดเชียงใหม่เข้ากรุงเทพฯโดยรถไฟ มาพำนักที่วัดบรมนิวาส ได้สนทนาธรรมกับท่านเจ้าประคุณ สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) แล้วจึงเดินธุดงค์ไปยังจังหวัดนครราชสีมา มาพำนักที่วัดป่าสาลวัน ซึ่งในขณะนั้น พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม เป็นเจ้าอาวาส แล้วจึงไปจำพรรษาที่วัดป่าโนนนิเวศน์ จังหวัดอุดรธานี ตามคำนิมนต์ขอท่านเจ้าคุณพระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล)
ต่อมาท่านจึงเดินทางไปพำนักในเขตจังหวัดสกลนคร และในช่วงปัจฉิมวัยท่านได้ไปจำพรรษา ณ วัดป่าบ้านหนองผือ ตำบลนาใน อำเภอพรรณานิคม จังหวัดสกลนคร (หรือ วัดป่าภูริทัตถิราวาส ในปัจจุบัน) พอลงหลักปักฐานที่วัดป่าหนองผือนาในเรียบร้อยแล้ว ท่านได้ทุ่มเทสอนอุบายธรรมเพื่อการหลุดพ้นให้รู้แจ้งเห็นจริงตามอริยสัจ แก่ลูกศิษย์คณะสงฆ์และฆราวาสญาติโยมทั้งหลาย โดยไม่เห็นแก่ความเหน็ดเหนื่อย ตราบจนวาระสุดท้าย

 หลวงปู่มั่นเป็นพ่อแม่ครูบาอาจารย์พระกรรมฐานแห่งยุค ตำนานชีวิตของท่านถูกกล่าวขานกันไม่รู้จบ เป็นที่ประจักษ์แก่ศิษผู้ใกล้ชิดถึงญาณความรู้ของหลวงปู่มั่นกว้างขวางแม่นยำทุกด้านหาผู้เสมอเหมือนได้ยากยิ่ง ท่านสำเร็จปฏิสัมภิทานุศาสน์ 4 อย่าง คือ อัตถปฏิสัมภิทา - แตกฉานในอรรถ ธรรมปฏิสัมภิทา - แตกฉานในธรรม นิรุตติปฏิสัมภิทา - แตกฉานในภาษา ปฏิภาณปฏิสัมภิทา - แตกฉานในปฏิภาณ โดยปฏิปทาที่ท่านยึดมั่นมาตลอดชีวิตนั้น คือธุดงค์ ซึ่งธุดงควัตรข้อสำคัญที่ท่านสามารถยึดมั่นมาตลอดจนวาระสุดท้ายของชีวิต มี 7 ประการ คือ ปังสุกุลิกังคธุดงค์ - ถือนุ่งห่มผ้าบังสุกุล ปิณฑปาติกังคธุดงค์ - ถือภิกขาจารวัตร เที่ยวบิณฑบาตมาฉันเป็นนิตย์ เอกปัตติกังคธุดงค์ - ถือฉันในบาตร ใช้ภาชนะใบเดียวเป็นนิตย์ เอกาสนิกังคธุดงค์ - ถือฉันหนเดียวเป็นนิตย์ ขลุปัจฉาภัตติกังคธุดงค์ - ถือลงมือฉันแล้วไม่ยอมรับเพิ่ม เตจีวริตังคธุดงค์ - ถือใช้ผ้าไตรจีวร 3 ผืน อารัญญิกังคะ - ถือละเว้นการอยู่ในเสนาสนะใกล้บ้าน

 มรณภาพ
 หลวงปู่มั่นละสังขารเมื่อวันที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2492 อายุ 79 ปี 56 พรรษา ณ วัดป่าสุทธาวาส อำเภอเมืองสกลนคร จังหวัดสกลนคร ซึ่งต่อมาอัฐิของท่านได้แปรสภาพกลายเป็นพระธาตุในหลายที่ ได้มีการแจกตามจังหวัดต่าง ๆ ที่ได้ส่งตัวแทนมารับ วาระนิพพาน ณ วัดป่าสุทธาวาส หลังจากที่ท่านพักอาพาธที่วัดป่าบ้านกลางโนนภู่ 11 วันแล้ว คณะศิษย์นุศิษย์ได้อาราธนาองค์หลวงปู่มั่นนอนในเปลพยาบาลแล้วนำท่านขึ้นรถเพื่อมาพัก ณ วัดป่าสุทธาวาส ออกเดินทางแต่เช้าถึงวัดป่าสุทธาวาสประมาณเกือบ 12 นาฬิกา
จากบันทึกของหลวงตาทองคำ จารุวณฺโณผู้อุปฐากองค์หลวงปู่มั่นในช่วงอาพาธได้บันทึกเหตุการณ์ในช่วงที่องค์ท่านมรณภาพไว้ในหนังสือ "บันทึกวันวาน" ไว้ดังนี้ "... จากพรรณานิคม ถึงวัดป่าสุทธาวาส สกลนคร เกือบ 12 นาฬิกา เพราะทางหินลูกรังกลัวจะกระเทือนมาก ท่านฯ ก็หลับมาตลอด นำท่านฯ ขึ้นกุฏิ ศิษย์ผู้ใกล้ชิดก็มี ผู้เล่า ท่านวัน ท่านหล้า ผู้จัดที่นอนให้ท่านฯ ได้ผินศีรษะไปทางทิศใต้ ปกติเวลานอนท่านฯ จะผินศีรษะไปทางทิศตะวันออก ด้วยความพะว้าพะวัง จึงพากันลืมคิดที่จะเปลี่ยนทิศทางศีรษะของท่านฯเวลาประมาณ 01.00 น. เศษ ท่านฯ รู้สึกตัวตื่นตื่นขึ้นจากหลับ แล้วพูดออกเสียงได้แต่อือ ๆ แล้วก็โบกมือเป็นสัญญาณ แต่ไม่มีใครทราบว่าท่านฯ ประสงค์สิ่งใด มีสามเณรรูปหนึ่งอยู่ที่นั้น เห็นท่าอาการไม่ดี จึงให้สามเณรอีกรูปไปนิมนต์พระเถระทุกรูป มีเจ้าคุณจูม พระอาจารย์เทสก์ พระอาจารย์ฝั้น เป็นต้น มากันเต็มกุฏิ
เท่าที่สังเกตดู ท่านใกล้จะละสังขารแล้ว แต่อยากจะผินศีรษะไปทางทิศตะวันออก ท่านพลิกตัวไปได้เล็กน้อย ท่านหล้า (พระอาจารย์หล้า เขมปตฺโต) คงเข้าใจ เลยเอาหมอนค่อย ๆ ผลักท่านไป ผู้เล่าประคองหมอนที่ท่านหนุน แต่ท่านรู้สึกเหนื่อยมาก จะเป็นการรบกวนท่านฯ ก็เลยหยุด ท่านฯ ก็เห็นจะหมดเรี่ยวแรง ขยับต่อไปไม่ได้ แล้วก็สงบนิ่ง ยังมีลมหายใจอยู่ แต่ต้องเงี่ยหูฟัง ท่านวันได้คลำชีพจรที่เท้า ชีพจรของท่านเต้นเร็วชนิดรัวเลย รัวจนสุดขีดแล้วก็ดับไปเฉย ๆ ด้วยอาการอันสงบ..."

หลวงปู่สิงห์ ขนฺตยาคโม นามเดิมชื่อ สิงห์ บุญโท ถือกำเนิดเมื่อวันจันทร์ ขึ้น 7 ค่ำ เดือน 3 ปีฉลู เอกศก จุลศักราช 1251 ตรงกับวันที่ 27 มกราคม พ.ศ. 2432 (นับแบบเดิม) หรือนับแบบปัจจุบันตรงกับวันที่ 27 มกราคม พ.ศ. 2433 ณ บ้านหนองขอน ตำบลหัวตะพาน อำเภออำนาจเจริญ จังหวัดอุบลราชธานี ซึ่งในปัจจุบันคือ บ้านหนองขอน ตำบลหัวตะพาน อำเภอหัวตะพาน จังหวัดอำนาจเจริญ
 บิดาชื่อ เพียอินทวงษ์ (อ้าน บุญโท) มารดาชื่อ หล้า บุญโท ท่านเป็นบุตรคนที่ 4 ในจำนวนพี่น้องทั้งหมด 7 คน (บุตรคนที่ 5 คือ พระอาจารย์มหาปิ่น ปญฺญาพโล ป.ธ.5 พระน้องชายของหลวงปู่สิงห์ ขนฺตยาคโม)

 บรรพชา
 ปี พ.ศ. 2446 เมื่อท่านอายุ 14 ปี ได้บรรพชาเป็นสามเณรสำนักพระอุปัชฌาย์ป้อง ณ วัดบ้านหนองขอน ตำบลหัวตะพาน อำเภออำนาจเจริญ จังหวัดอุบลราชธานี ปี พ.ศ. 2449
เมื่อท่านอายุ 17 ปี ได้ย้ายไปอยู่ วัดสุทัศน์ เมืองอุบลราชธานี เพื่อศึกษาเล่าเรียนวิชาความรู้ให้ยิ่งขึ้น และได้บวชซ้ำเป็นสามเณรธรรมยุตในสำนักพระครูสมุห์โฉม ณ วัดสุทัศน์ เมืองอุบลราชธานี เมื่อวันพฤหัสบดี ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 8 ตรงกับวันที่ 5 กรกฎาคม พ.ศ. 2449 ในปัจจุบันคือ วัดสุทัศนาราม ตำบลในเมือง อำเภอเมืองอุบลราชธานี

อุปสมบท
 ปี พ.ศ. 2452 เมื่อท่านอายุ 20 ปี ได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุ ณ พัทธสีมาวัดสุทัศน์ เมืองอุบลราชธานี เมื่อวันที่ 30 พฤศจิกายน พ.ศ. 2452 โดยมี พระศาสนดิลก (อ้วน ติสฺโส) ต่อมาดำรงสมณศักดิ์ที่ สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) เป็นพระอุปัชฌาย์ พระมหาเสน ชิตเสโน ต่อมาดำรงสมณศักดิ์ที่ พระสาสนดิลก เป็นพระกรรมวาจาจารย์ และ พระปลัดทัศน์ เป็นพระอนุสาวนาจารย์ และได้พำนักจำพรรษา ณ วัดสุทัศน์ เมืองอุบลราชธานี แห่งนี้ ในปัจจุบันคือ วัดสุทัศนาราม ตำบลในเมือง อำเภอเมืองอุบลราชธานี

ชีวิตในร่มกาสาวพัสตร์และการศึกษาธรรม
ปี พ.ศ. 2458 หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ได้กลับจากเขาสาริกา จังหวัดนครนายก ไปพักจำพรรษา ณ วัดบูรพาราม จังหวัดอุบลราชธานี มีกิตติศัพท์ขจรไปว่า ท่านได้สำเร็จธรรมจากเขาสาริกา ดังนั้น พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม จึงได้ไปศึกษากรรมฐานกับ หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ท่านให้กรรมฐาน กายคตาสติ ข้อ ปัปผาสะ ปัญจกะ (คือ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ) ให้เป็นบทบริกรรม
 ในช่วงปีนี้ พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ได้ถวายตัวเป็นศิษย์ หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต พร้อมกับเพื่อนสหธรรมิกคือ พระอาจารย์ดูลย์ อตุโล
เมื่อได้ถวายตัวเป็นศิษย์และได้ฝึกทำสมาธิกับครูบาอาจารย์ จิตใจสงบดี มีความสังเวชสลดใจเกิดความเบื่อหน่ายในการประกอบคันถธุระ เชื่อแน่ว่ายังไม่หมดเขตสมัยมรรคผลนิพพาน เพราะหนทางการปฏิบัติดีปฏิบัติชอบมีอยู่ จึงตกลงบำเพ็ญด้านวิปัสสนาธุระสืบไป และได้ออกธุดงค์ติดตาม หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต นับแต่นั้นมา ซึ่งท่านได้ธุดงค์วิเวกตามป่าเขาสถานที่ต่าง ๆ ในเขตจังหวัดมุกดาหาร จังหวัดนครพนม จังหวัดหนองคาย
 หลวงปู่ดูลย์ อตุโล กับ หลวงปู่สิงห์ ขนฺตยาคโม ณ วัดสุทัศน์ จังหวัดอุบลราชธานี ปี พ.ศ. 2460 หลังออกพรรษา พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ได้เดินทางกลับจังหวัดอุบลราชธานี พร้อมกับ เด็กชายเทสก์ เรี่ยวแรง เพื่อเยี่ยมอาการป่วยของพี่ชายและน้องชาย ต่อมาพี่ชายได้ถึงแก่กรรม ส่วนน้องชาย คือ พระมหาปิ่น ปญฺญาพโล หายป่วยและได้เดินทางไปศึกษาเล่าเรียน ณ วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร กรุงเทพมหานคร
 ในการกลับมาจังหวัดอุบลราชธานีในครั้งนี้ ได้รับบัญชาจาก สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) ในขณะดำรงสมณศักดิ์ที่ พระราชมุนี เจ้าอาวาสวัดสุปัฏนารามวรวิหารและเจ้าคณะมณฑลอุบลราชธานี ให้ช่วยสั่งสอนพุทธบริษัทในวัดสุปัฎน์ (วัดสุปัฏนารามวรวิหาร) และวัดสุทัศน์ (วัดสุทัศนาราม) อีกด้วย
และหลังออกจากพรรษาในปี พ.ศ. 2461 ท่านได้ออกธุดงค์ติดตามหา หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต และพำนักจำพรรษาในเขตจังหวัดกาฬสินธุ์ จังหวัดอุดรธานี จังหวัดหนองคาย
 ปี พ.ศ. 2463 พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ได้ธุดงค์วิเวกไปพักจำพรรษาเพียงลำเพียงรูปเดียว ณ ถ้ำผาบิ้ง อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลย
เมื่อได้โอกาสดีจึงเร่งความเพียรแต่ต้นพรรษา จนถึงกลางเดือน 9 ได้เกิดความอัศจรรย์ทางจิต เกิดความรู้ความเห็นแจ่มแจ้งในพระธรรมวินัย จึงเร่งความเพียรต่อไปตลอดไตรมาส ได้เกิดความเข้าใจว่า "พระพุทธเจ้าทรงเป็นวิภัชวาที (ผู้จำแนกธรรม) ตรัสจำแนกขันธ์ 5 ในตัวเรา หรือ กายกับใจ ออกเป็นพระธรรมวินัยถึง 84000 พระธรรมขันธ์ เมื่อกล่าวความจริงแล้ว ตัวคนเรา หรือ กายกับใจ นี้เป็นตัวอริยสัจทั้ง 4 คือ ทุกข์ ทุกขสมุทัย ทุกขนิโรธ และทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา รวมกันเป็นธรรมแท่งเดียว"
ในตอนนี้ท่านบันทึกต่อว่า "ความรู้ที่เกิดขึ้นในตอนนี้ ละเอียดเฉียบแหลมคมคายมาก รู้จักตัดสินพระธรรมวินัยได้เด็ดขาด ทำให้การปฏิบัติพระธรรมและพระวินัยเป็นไปอย่างเด็ดเดี่ยวมั่นคงและกล้าหาญ"

 หลังจากออกพรรษาในปี พ.ศ. 2463 ท่านได้เดินทางไปหาหลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ซึ่งพำนักอยู่ที่จังหวัดสกลนคร และธุดงค์ติดตามต่อไปในเขตจังหวัดสกลนคร จังหวัดนครพนม จังหวัดมุกดาหาร และในช่วงนี้ได้ท่านได้พำนักกับ หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล ซึ่งเป็นครูบาอาจารย์ของ หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต อีกด้วย

 ปี พ.ศ. 2466 หลังออกพรรษา ปี พ.ศ. 2465 ท่านได้เดินทางกลับจังหวัดอุบลราชธานี เนื่องจากโยมมารดาถึงแก่กรรม และอยู่พำนักจำพรรษา ณ วัดสุทัศน์ จังหวัดอุบลราชธานี ซึ่งในการนี้ท่านได้นำ สามเณรเทสก์ เรี่ยวแรง ทำการอุปสมบท ณ พัทธสีมาวัดสุทัศน์ หรือ วัดสุทัศนาราม จังหวัดอุบลราชธานี เมื่อวันที่ 16 พฤษภาคม พ.ศ. 2466 โดยมี พระมหารัตน์ รฏฺฐปาโล ป.ธ. 4 เป็นพระอุปัชฌาย์ พระมหาปิ่น ปญฺญาพโล เป็นพระกรรมวาจาจารย์
ซึ่งสามเณรเทสก์ เรี่ยวแรง นั้นในกาลต่อมาก็คือ พระราชนิโรธรังสีคัมภีรปัญญาวิศิษฏ์ (เทสก์ เทสรังสี)
 ในปีนี้ ท่านได้ทำการอบรม พระมหาปิ่น ปญฺญาพโล ป.ธ.5 ผู้เป็นพระน้องชาย ในทางวิปัสสนาธุระ จนกระทั่งพระมหาปิ่นผู้เป็นน้องชายได้ตัดสินใจออกธุดงค์ปฏิบัติธรรมกรรมฐานศึกษาด้านวิปัสสนาธุระ และเผยแผ่พระธรรมคำสอนสู่ประชาชนเคียงบ่าเคียงไหล่พระพี่ชาย ชื่อเสียงขจรหอมฟุ้งร่ำลือไปไกล จนมีผู้จนเลื่อมใสศรัทธาอย่างกว้างขวางมาจนถึงปัจจุบัน

 ปี พ.ศ. 2470 ในวันเพ็ญ เดือน 3 ก่อนเข้าพรรษา คณะพระธุดงค์กรรมฐานของหลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ปักหลักอยู่ในเขตจังหวัดอุบลราชธานี และได้จัดประชุมคณะสงฆ์ขึ้นในช่วงวันมาฆบูชา ซึ่งในการนี้ หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ได้ปรารภถึงการออกธุดงค์วิเวกเพียงลำพังเพื่อพิจารณาค้นคว้าในปฏิปทาสัมมาปฏิบัติอันเป็นธรรมอันสูงสุด และได้มอบภารธุระทุกอย่างให้แก่ พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม และ พระอาจารย์มหาปิ่น ปญฺญาพโล ศิษย์อาวุโสเป็นผู้บริหารปกครองหมู่คณะสงฆ์ แนะนำพร่ำสอน ตามแนวทางที่ท่านได้ให้ไว้แล้วต่อไป

 ปี พ.ศ. 2471 พระครูพิศาลอรัญเขต ในกาลต่อมาก็คือ พระเทพสิทธาจารย์ (จันทร์ เขมิโย) ซึ่งดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดศรีจันทร์และเจ้าคณะจังหวัดขอนแก่นในขณะนั้น ได้ทำหนังสือไปนิมนต์พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ศิษย์อาวุโสในองค์หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ให้มาช่วยเผยแผ่พระพุทธศาสนาธรรมปฏิบัติให้แก่ประชาชนจังหวัดขอนแก่น ท่านจึงได้กราบเรียนปรึกษาหลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต เมื่อเห็นว่าเหมาะสมดีแล้ว จึงมอบให้เป็นหน้าที่ของพระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม รับนิมนต์ หลวงปู่ฝั้น อาจาโร (ซ้าย), หลวงปู่มหาปิ่น ปญฺญาพโล (กลาง), หลวงปู่สิงห์ ขนฺตยาคโม (ขวา) กองทัพธรรมพระกรรมฐาน หลังจากออกพรรษาแล้ว พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม พระอาจารย์มหาปิ่น ปญฺญาพโล กับหมู่คณะสงฆ์ ได้เดินเท้านำกองทัพธรรมจากบ้านนาหัววัว อำเภอกุดชุม จังหวัดอุบลราชธานี (ปัจจุบันคือจังหวัดยโสธร) มุ่งสู่จังหวัดขอนแก่น และได้ตั้งสำนักสงฆ์ขึ้นที่ ป่าช้าโคกเหล่างา ซึ่งอยู่ทางทิศตะวันออกของจังหวัดขอนแก่น ซึ่งปัจจุบันก็คือ วัดป่าวิเวกธรรม อำเภอเมือง จังหวัดขอนแก่น ซึ่งในขณะนั้นมีพระสงฆ์สามเณรรวมกันไม่ต่ำกว่า 70 รูป ท่านจึงได้ประชุมคณะสงฆ์ตกลงกันให้แยกย้ายกันไปตั้งเป็น สำนักสงฆ์วัดป่าอรัญวาสี ในพื้นที่จังหวัดขอนแก่นและพื้นที่ใกล้เคียง จึงทำให้วัดป่าอรัญวาสีและคณะสงฆ์ธรรมยุติกนิกายตั้งขึ้นในจังหวัดขอนแก่นและพื้นที่ใกล้เคียงเป็นจำนวนมาก ด้วยเหตุนี้เองจึงนับได้ว่า วัดป่าวิเวกธรรม เป็นศูนย์กลางของพระพุทธศาสนาฝ่ายอรัญวาสีของภาคอีสานตอนกลาง

 ปี พ.ศ. 2475 สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) ในขณะที่ดำรงสมณศักดิ์ที่ พระธรรมปาโมกข์ และดำรงตำแหน่งเป็น เจ้าอาวาสวัดสุทธจินดาวรวิหาร และ เจ้าคณะมณฑลนครราชสีมา ได้บัญชาให้ พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม เดินทางไปเผยแผ่พระพุทธศาสนาฝ่ายวิปัสสนาธุระและหลักธรรมคำสอนให้แก่ประชาชนชาวจังหวัดนครราชสีมา ดังนั้น พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม จึงนำหมู่คณะสงฆ์ อาทิ พระอาจารย์มหาปิ่น ปญฺญาพโล พระอาจารย์ฝั้น อาจาโร พระอาจารย์อ่อน ญาณสิริ พระอาจารย์กงมา จิรปุญฺโญ เดินทางมุ่งสู่งจังหวัดนครราชสีมา ในการนี้ สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) ดำริให้สร้างวัดป่าอรัญวาสีขึ้น สำหรับคณะสงฆ์ฝ่ายวิปัสสนาธุระ เพื่อใช้จำพรรษาและบำเพ็ญเพียรวิปัสสนากรรมฐาน หลวงชำนาญนิคมเขต ผู้บังคับกองตำรวจกองเมืองนครราชสีมาในขณะนั้น มีศรัทธาถวายที่ดินและรับบัญชาก่อสร้างเป็นสำนักสงฆ์ขึ้น ซึ่งสมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) ให้นามว่า วัดป่าสาลวัน โดยมี พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม เป็นเจ้าอาวาสรูปแรก และได้สร้างสำนักสงฆ์ขึ้นอีกแห่ง ซึ่งก็คือ วัดป่าศรัทธารวม โดยมี พระอาจารย์มหาปิ่น ปญฺญาพโล เป็นเจ้าอาวาสรูปแรก ในกาลต่อมาได้มีสร้างวัดป่าอรัญวาสีในเขตจังหวัดนครราชสีมาและจังหวัดใกล้เคียงเพิ่มมากขึ้น

 ปี พ.ศ. 2480 สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) ในขณะที่ดำรงสมณศักดิ์ที่ พระพรหมมุนี และดำรงตำแหน่งเป็น เจ้าอาวาสวัดบรมนิวาสราชวรวิหาร และ เจ้าคณะมณฑลนครราชสีมา ได้บัญชาให้ พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม เดินทางช่วยท่านเจ้าคุณ พระปราจีนมุนี ตั้งวัดป่าอรัญวาสีสำหรับพระฝ่ายวิปัสสนาธุระภาคตะวันออก และไปเผยแผ่พระพุทธศาสนาฝ่ายวิปัสสนาธุระและหลักธรรมคำสอนให้แก่ประชาชนชาวจังหวัดปราจีนบุรี ดังนั้น พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม พร้อมด้วย พระอาจารย์มหาปิ่น ปญฺญาพโล ได้เดินทางไปยังจังหวัดปราจีนบุรี ท่านทั้งสองได้ตั้ง สำนักสงฆ์วัดป่าทรงคุณ ขึ้น ปัจจุบันก็คือ วัดป่าทรงคุณ ตำบลดงพระราม อำเภอเมืองปราจีนบุรี จังหวัดปราจีนบุรี และได้ช่วยปฏิสังขรณ์ วัดปากกระพอก อำเภอศรีมหาโพธิ จังหวัดปราจีนบุรี ซึงร้างมา 5 ปี ให้กลับคืนสู่สภาพเป็นวัดมีพระภิกษุสงฆ์อยู่ประจำ พระอาจารย์มหาปิ่น ปญฺญาพโล พระน้องชายคู่บารมี

ปี พ.ศ. 2483 ในขณะ พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ได้กลับมาพำนักจำพรรษาที่วัดป่าสาลวัน เพื่อสอนพุทธบริษัทให้ฝึกหัดนั่งสมาธิภาวนาเป็นประจำ กระทั่งออกพรรษา คณะชาวบ้านหนองบัวใหญ่ อำเภอจัตุรัส จังหวัดชัยภูมิ ได้มาอาราธนาให้ไปสร้างสำนักสงฆ์ขึ้นที่ บ้านหนองบัวใหญ่ ท่านจึงได้เดินทางไปสร้างวัดขึ้นและให้ชื่อว่า วัดป่าไพโรจน์ ปัจจุบันคือ วัดป่าสุวรรณไพโรจน์ ตำบลหนองบัวใหญ่ อำเภอจัตุรัส จังหวัดชัยภูมิ ในปีนี้ ช่วงที่พำนักอยู่ วัดป่าไพโรจน์ พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ได้เดินทางไปจังหวัดอุบลราชธานี เพื่อเป็นประธานในการจัดงานถวายมุทิตาจิต หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล อายุครบ 80 ปี โดยจัดขึ้น ณ วัดบูรพาราม อำเภอเมืองอุบลราชธานี จังหวัดอุบลราชธานี

 ปี พ.ศ. 2485 พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ได้เดินทางไปจังหวัดนครจัมปาศักดิ์ ประเทศไทย ในขณะนั้น เพื่อรับสรีระสังขาร หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล ซึ่งได้มรณภาพในอิริยาบถนั่งกราบพระประธานครั้งที่ 3 ในพระอุโบสถวัดอำมาตยาราม อำเภอวรรณไวทยากร จังหวัดนครจัมปาศักดิ์ ประเทศไทย ในขณะนั้น (ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของแขวงจำปาศักดิ์ ประเทศลาว) เมื่อวันที่ 3 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2485 สิริอายุ 82 ปี พรรษา 62 คณะศิษย์ได้เชิญศพของท่านกลับมา ณ วัดบูรพาราม อำเภอเมืองอุบลราชธานี จังหวัดอุบลราชธานี และได้ประกอบพิธีฌาปนกิจในวันที่ 15 - 16 เมษายน พ.ศ. 2486 ในปีนี้ คณะวัดป่าแสนสำราญ อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบลราชธานี ได้มาอาราธนาให้ไปช่วยสั่งสอนพุทธบริษัทญาติโยมและช่วยสร้างศาลาการเปรียญ เมื่อทำเสร็จแล้วจึงกลับไปจำพรรษา ณ วัดป่าสาลวัน จังหวัดนครราชสีมา

พ.ศ. 2486 ในช่วงเวลานอกพรรษา ได้กลับไปจัดสร้างพระพุทธบาท กว้าง 1 เมตร ยาว 2 เมตร พร้อมมณฑปเป็นที่ประดิษฐานพระพุทธบาท ณ วัดป่าแสนสำราญ อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบลราชธานี

 ปี พ.ศ. 2487 พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ได้ไปพำนักจำพรรษา ณ วัดป่าแสนสำราญ อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบลราชธานี เนื่องจาก พระอาจารย์มหาปิ่น ปญฺญาพโล พระน้องชายอาพาธและพำนักจำพรรษาอยู่ที่วัดป่าแสนสำราญแห่งนี้ อีกทั้ง สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) ก็อาพาธและได้มาพักรักษาตัวอยู่ที่วัดสุปัฏนารามวรวิหาร อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี ซึ่งเจ้าประคุณสมเด็จฯก็ได้บัญชาให้ท่านมาอยู่พำนักจำพรรษาในที่ใกล้ๆไปมาเยี่ยมเยียนกันได้ง่าย ปี

พ.ศ. 2489 ในขณะที่พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ได้กลับไปพำนักจำพรรษา ณ วัดป่าสาลวัน จังหวัดนครราชสีมา นั้น พระอาจารย์มหาปิ่น ปญฺญาพโล ได้มรณภาพ เมื่อวันที่ 2 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2489 ณ ณ วัดป่าแสนสำราญ อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบลราชธานี ในการนี้ สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) ได้บัญชาให้จัดพิธีฌาปนากิจโดยไม่ชักช้า พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม จึงได้จัดพิธีฌาปนากิจ พระอาจารย์มหาปิ่น ปญฺญาพโล เมื่อวันที่ 5 มีนาคม พ.ศ. 2489

 ปี พ.ศ. 2491 พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ได้ไปพำนักจำพรรษา ณ วัดป่าทรงคุณ ตำบลดงพระราม อำเภอเมืองปราจีนบุรี จังหวัดปราจีนบุรี เพื่ออบรมสั่งสอนคณะพุทธบริษัทวัดป่าทรงคุณ ให้ประพฤติปฏิบัติตามพระธรรมวินัย ให้เป็นไปเพื่อความสามัคคีเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน ต่อมาได้สร้าง วัดป่าทรงธรรม ตำบลท่าตูม อำเภอศรีมหาโพธิ จังหวัดปราจีนบุรี และท่านได้ไปช่วยคณะสงฆ์จังหวัดเพชรบุรีสร้างวัดธรรมยุตขึ้นในเขตจังหวัดเพชรบุรีอีกด้วย

 ปี พ.ศ. 2504 พระอาจารย์สิงห์ ขนฺตยาคโม ได้จัดงานผูกพัทธสีมาพระอุโบสถวัดป่าสาลวันขึ้น ในการนี้ ได้ถือโอกาสจัดประชุมใหญ่คณะสงฆ์พระกรรมฐาน ทั้งในภาคตะวันออกเฉียงเหนือและภาคอื่น ๆ ได้มีตัวแทนพระภิกษุสงฆ์มาร่วมประชุมเป็นจำนวนมาก เพื่อปรึกษาหารือข้อปัญหาทางพระวินัย และระเบียบการเดินธุดงค์ของคณะพระกรรมฐาน เพื่อป้องกันความเสียหายอันอาจมีขึ้นเนื่องจากการเดินธุดงค์ไปต่างถิ่นห่างไกลครูบาอาจารย์ เมื่อวันที่ 1 พฤษภาคม พ.ศ. 2504 และเมื่อเสร็จการประชุมแล้ว คณะสงฆ์ได้พร้อมเพรียงกันสวดถอดถอน และผูกพัทธสีมาพระอุโบสถวัดป่าสาลวัน อำเภอเมืองนครราชสีมา จังหวัดนครราชสีมา ในวันที่ 7 - 8 พฤษภาคม พ.ศ. 2504

 มรณภาพ
 พระญาณวิศิษฏ์สมิทธิวีราจารย์ (สิงห์ ขนฺตยาคโม) ได้ละวางสังขารเนื่องจากเป็นโรคมะเร็งในกระเพาะอาหารเรื้อรัง มรณภาพด้วยอาการสงบ เมื่อวันที่ 8 กันยายน พ.ศ. 2504 เวลา 10.20 น. ณ วัดป่าสาลวัน อำเภอเมืองนครราชสีมา จังหวัดนครราชสีมา สิริอายุ 71 ปี พรรษา (51) 52
มีพิธีพระราชทานเพลิงศพเมื่อวันที่ 24 เมษายน พ.ศ. 2505 ณ วัดป่าสาลวัน อำเภอเมืองนครราชสีมา จังหวัดนครราชสีมา

พระสุทธิธรรมรังสี คัมภีรเมธาจารย์ หรือ ท่านพ่อลี นามเดิม ชาลี นารีวงศ์ ฉายา ธมมฺธโร เป็นพระวิปัสสนาจารย์สายพระป่าในประเทศไทยศิษย์พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต และอดีตเจ้าอาวาสวัดอโศการาม (จังหวัดสมุทรปราการ)

ท่านพ่อลี มีนามเดิมว่า ชาลี นารีวงศ์ เกิดเมื่อวันที่ 31 มกราคม พ.ศ. 2449 ที่ บ้านหนองสองห้อง ตำบลยางโยภาพ อำเภอม่วงสามสิบ จังหวัดอุบลราชธานี เป็นบุตรของนายปาว นางพ่วย นารีวงศ์

เมื่อตอนวัยเด็กค่อนข้างจะเป็นเด็กที่เลี้ยงยาก งอแง และขี้โรค อายุ 12 ปี ท่านจึงเริ่มเรียนหนังสือไทย แต่มีสิ่งหนึ่งในความคิดอยู่ตลอด คือ ความคิดอ่านเรื่องบาปบุญและปรารถนาอย่างยิ่งที่จะบวชเป็นพระภิกษุในภายภาคหน้า
จนเมื่ออายุครบ 20 ปีบริบูรณ์ อุปสมบทเมื่อวันที่ 6 พฤษภาคม พ.ศ.2468 สังกัดมหานิกาย

ต่อมามีโอกาสพบและฟังเทศน์จาก “พระอาจารย์บท” ศิษย์สายพระอาจารย์มั่น ทั้งเห็นถึงปฏิปทาและการปฏิบัติสังฆกิจต่างๆ จึงเกิดความเลื่อมใสศรัทธา ตัดสินใจออกธุดงค์ติดตาม เพื่อไปพบพระอาจารย์มั่น ซึ่งขณะนั้นจำพรรษาอยู่ที่วัดบูรพา จ.อุบลราชธานี
ได้รับการแนะนำสั่งสอนจากพระอาจารย์มั่นเพียงสั้นๆ ว่า “คำว่า พุทโธ นี้ คือความพิเศษ เป็นดวงแก้วแห่งธรรม” อันเป็นอุบายเบื้องต้นในการปฏิบัติกัมมัฏฐาน
นอกจากนี้ ยังได้ศึกษาเพิ่มเติมจากพระอาจารย์สิงห์ ขันตยาคโม และพระอาจารย์มหาปิ่น ปัญญาพโล ที่บ้านท่าวังหิน อันเป็นสถานที่เงียบสงบเหมาะแก่การเจริญกัมมัฏฐาน
พากเพียรปฏิบัติธรรมและวิปัสสนากัมมัฏฐาน จนปี พ.ศ.2471 จึงได้แปรญัตติจากมหานิกายเป็น “ธรรมยุตินิกาย” โดย พระอาจารย์มั่นเป็นผู้บรรพชาให้เป็นสามเณร และพระปัญญาพิศาลเถร (หนู) วัดสระปทุม เป็นพระอุปัชฌาย์
จากนั้น ออกธุดงค์กับพระอาจารย์มั่นเรื่อยมา จนพระอาจารย์ให้ท่านออกธุดงค์โดยลำพัง ท่านจึงออกธุดงค์กัมมัฏฐานไปยังสถานที่ต่างๆ รวมถึงกัมพูชา พม่า และอินเดีย จนในที่สุดมาจำพรรษาที่สำนักสงฆ์แม่ชีขาว จ.สมุทรปราการ
ณ สถานที่นี้เอง หลวงพ่อลี เริ่มก่อตั้งสำนักสงฆ์ที่เน้นวัตรปฏิบัติธรรม อาจสืบเนื่องจากท่านได้นิมิตว่าเป็นบริเวณที่บรรจุพระบรมธาตุ

การให้ชื่อวัดว่า “วัดอโศการาม” ท่านประสงค์จะให้เป็นอนุสรณ์ระลึกถึงคุณ พระเจ้าอโศกมหาราช กษัตริย์ของอินเดียที่ได้เผยแผ่พระพุทธศาสนามายังแถบเอเชีย โดยเฉพาะประเทศไทย ได้ก่อสร้างรูปเหมือนพระเจ้าอโศกมหาราช และสร้างเสนาสนะต่างๆ จนพัฒนาเป็น “วัดอโศการาม” ที่รุ่งเรืองมาจนทุกวันนี้
นับเป็นพระสุปฏิปันโนผู้ประพฤติดีประพฤติชอบ เป็นพระเกจิสายกัมมัฏฐานที่เคร่งครัด เข้มขลัง และทรงอภิญญา เป็นที่เลื่อมใสของพุทธศาสนิกชนทั่วหล้า

สมณศักดิ์สุดท้าย ในปี พ.ศ.2500 ได้รับพระราชทานเป็นพระราชาคณะชั้นสามัญที่ พระสุทธิธรรมรังสี

คืนวันอังคารที่ 25 เม.ย. 2504 หลวงพ่อลี นั่งสนทนาธรรมอยู่กับลูกศิษย์ ท่านให้จดบันทึกเรื่องอริยสัจ จนถึงเวลาประมาณ 22.00 น. ท่านจึงเข้าไปพักโดยมีอาการปกติทุกอย่าง บทความที่ท่านให้บันทึกแก้ไขเพิ่มเติม ในหนังสือสังฆกิจและมูลกัมมัฏฐาน เป็นบันทึกธรรมครั้งสุดท้ายที่เมตตาฝากไว้
ครั้นรุ่งเช้าวันพุธที่ 26 เม.ย. 2504 คณะศิษย์รอถวายจังหันหลวงพ่อลีตามปกติ รออยู่จนสาย จึงได้ไปที่กุฏิ เห็นว่าเงียบผิดปกติ จึงเปิดหน้าต่างแล้วเข้าไปดู ปรากฏว่าท่านมรณภาพอย่างสงบ สิริอายุ 55 ปี 3 เดือน พรรษา 35 สร้างความอาลัยแก่คณะศิษยานุศิษย์เป็นอย่างยิ่ง

หลังจากหลวงพ่อลี มรณภาพไปแล้ว ทุกวันนี้ วัดอโศการาม ยังคงได้รับการพัฒนาสืบต่อมาโดยลำดับ ขยายพื้นที่ พร้อมสร้างพระธุตังคเจดีย์ ที่ได้วางแบบเอาไว้จนสำเร็จลุล่วง เป็นปูชนียสถานประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุ และใช้เป็นสถานปฏิบัติธรรมกัมมัฏฐานภาวนา โดยเฉพาะ “หลักอานาปานสติกัมมัฏฐาน” ที่ท่านวางรากฐานไว้

พระเทพกวี (นัด เสนโก) ป.ธ.๖
อดีตเจ้าอาวาสวัดสุปัฏนารามวรวิหาร พ.ศ.๒๕๐๖-๒๕๑๗ รูปที่ ๑๐

ชาติภูมิ
นามเดิม ชื่อ นัด สกุล ทับทอง เกิดเมื่อวันที่ ๒๐ เดือน สิงหาคม ๒๔๖๑ แรม ๑ ค่ำ ปีมะเมีย ที่บ้านจิกเทิง หมู่ที่ & ตำบลจิกเทิง อำเภอพิบูลมังสาหาร จังหวัดอุบลราชธานี นามบิดา นายหมอก นามมารดา นางเตียง ทั

บรรพชา
เมื่อปีพุทธศักราช ๒๔๗๗ ที่วัดบ้านจิกเทิง โดยมีพระอธิการ บุญ ธมฺมทีโป เป็นพระอุปัชฌาย์

อุปสมบท
เมื่อปีพุทธศักราช ๒๔๘๒ ณ พัทธสีมาวัดบรมนิวาส เขตปทุมวัน กรุงเทพมหานคร โดยมี สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ ขณะที่ดำรงสมณศักดิ์พระพรหมมุนี วัดบรมนิวาส เป็นพระอุปัชฌาย์ พระญาณรักชิ้ต(ปิยฮโร หรั่ง) เป็นพระกรรมาจารย์ พระครูพินิจหารการ (ภททิโย ชำ) เป็นพระอนุสาวมาจารย์ เมื่อบรรพชาอุปสมบทแล้ว ได้ศึกษาเล่าเรียนพระปริย์ตีธรรมจนสอบได้เปรียญธรรม ๖ ประโยค
ในปีพ.ศ. ๒๔๘๕ สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (ดิสโส อ้วน) ได้มีบัญชาให้ขึ้นไปช่วยปฏิบัติศาสนกิจ ที่วัดสุปัฏนาราม วรวิหาร จังหวัดอุบสราชธานี

ตำแหน่งการคณะสงฆ์
พ.ศ. ๒๔๘๗ เป็นเจ้าคณะอำเภอเมืองอุบลราชธานี
พ.ศ. ๒๔๘๘ เป็นกรรมการสงฆ์จังหวัด ตำแหน่งศึกษาจังหวัดอุบลราชธานี
พ.ศ. ๒๕๐๓ เป็นเจ้าคณะธรรมยุตจังหวัดอุบลราชธานี เจ้าอาวาสวัดใต้
พ.ศ. ๒๕๐๕ เป็นพระอุปัชฌาย์
พ.ศ. ๒๕๑๑ เป็นรองเจ้าคณะภาค ๙ (ธ)
พ.ศ. ๒๕๑๕ เป็นกรรมการโรงเรียนพระสังฆาธิการ (ธ) ชั้นต้น

การสาธารณูปการ
พ.ศ. ๒๕๐๖ ประธานการบูรณฏิสังชรณ์และสร้างอาคารโรงเรียนสมเด็จ โรงเรียนราษฎร์การกุศลของวัดสุปัฏนารามวรวิหาร
พ.ศ. ๒๕๑๐ ประธานการบูรณปฏิสังชรณ์พระอุโบสถ วัดสุปัฏนาราม วรวิหาร
พ.ศ. ๒๕๑๑ ประธานการสร้างศาลาสมเด็จพระมหาวีรวงศ์ ติสสมหาเถระ ณ บ้านแคน ตำบลดอนมดแดง จังหวัดอุบสราชธานี
พ.ศ. ๒๕๑๒ ประธานการสร้างศาลายุวพุทธิกสมาคมประจำ จังหวัดอุบลราชธานี วัดสุปัฏนาราม วรวิหาร
พ.ศ. ๒๕๑๔ ประธานการสร้างศาลาสุวรรณมาศ วัดสุปัฏนาราม วรวิหาร

สมณศักดิ์
พ.ศ. ๒๔๙๘ เป็นพระครูวินัยสารสุธี
พ.ศ. ๒๕๐๔ เป็นพระราชาคณะชั้นสามัญที่ พระวินัยสารสุธี
พ.ศ. ๒๕๐๘ เป็นพระราชาคณะชั้นราชที่ พระราชธรรมสุธี
พ.ศ. ๒๕๑๕ เป็นพระราชาคณะชั้นเทพที่ พระเทพกวี

การอาพาธ
เนื่องจากท่านเป็นผู้มีนิสัยจริงจังในการทำงานไม่ว่างานหนักหรืองานเบา ทำไม่เคยทอดธุระ ตั้งแต่ท่านได้รับมอบหมายความไว้วางใจจากพระเถระชั้นผู้ใหญ่ ทำหน้าที่การคณะสงฆ์ ทั้งงานภายในวัดและนอกวัด ตั้งแต่ พศ. ๒๔๘๕ เป็นต้นมา จนถึงปีพศ. ๒๕๑๗ จนกระทั้งมีอาการผิดปกติปวดไปตามซีโครงและสันหลัง ทำให้เกิดอาการเบื่ออาหาร บรรดาศิษยานุศิษย์จึงนิมนต์ท่านเข้ารับการรักษา ที่โรงพยาบาลสรรพสิทธิประสงค์
กระทั่งถึงวันที่ ๓ ตุลาคม ๒๕๑๗ เวลา ๑๕.๓๐น. ท่านก็ถึงแก่กาลมรณภาพ ในลักษณะสงบตามสมณวิสัย ณ โรงพยาบาลสรรพสิทธิประสงค์ อุบลราชธานี
สิริอายุ ๕๖ ปี พรรษา ๓๕

สัทธิวิหาริกท่านเจ้าคุณพระเทพกวี ที่อยู่ในสมสมเพศ มีจำนวน ๙ รูป คือ
๑. พระราชธรรมโกศล ที่ปรึกษาเจ้าคณะจังหวัดอุบลราชธานี (ธ), เจ้าอาวาสวัดได้พระเจ้าใหญ่องค์ดื้อ ตำบลในเมือง อำเภอเมืองอุบสราชธานี 
๒. พระครูสิทธิสารสาทร ประธานสงฆ์วัดสุปัฏนาราม วรวิหาร ตำบล ในเมือง อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี (มรณภาพแล้ว)
๓. พระครูประสิทธิภากร (ดร. พระสะอาด ฐิตภาโส),เจ้าอาวาส วัดดอนหายโศก ตำบลดอนหายโศก อำเภอหนองหาน จังหวัดอุดรธานี (มรณภาพแล้ว)
๔. พระราชวินัยโสภณ อดีตเจ้าคณะจังหวัดบึงกาฬ (ธ), เจ้าอาวาสวัด ท่าสะอาด ตำบลท่าสะอาด อำเภอเซกา จังหวัดบึงกาฬ (มรณภาพแล้ว)
๕.พระอาจารย์กัณหา สุขกาโม เจ้าอาวาสวัดปาทรัพย์ทวีธรรมาราม ตำบลวังหมี อำเภอวังน้ำเขียว จังหวัดนครราชสีมา
๖. พระครูศรีอุบลคณารักษ์ เจ้าคณะตำบลแจระแม (ธ), เจ้าอาวาสวัด บ้านท่าบ่อ ตำบลแจระแม อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี (มรณภาพแล้ว)
๗. พระครูประจักษ์ธรรมวิจัย เจ้าอาวาสวัคฎหินดัง ตำบลกลางใหญ่ อำเภอบ้านผือ จังหวัดอุดรธานี
๘. พระครูอุดรธรรมาภรณ์ เจ้าคณะอำเภอเดซอุดม(ธ), เจ้าอาวาสวัด งเดช ตำบลเมืองเดช อำเภอเดชอุดม จังหวัดอุบลราชธานี (มรณภาพแล้ว)
๙. พระวิบูลธรรมาภรณ์ ที่ปรึกษาเจ้าคณะอำเภอเชื่องใน(ธ). เจ้าอาวาส วัดสุปัฏนาราม วรวิหาร ตำบลในเมือง อำเภอเมืองอุบสราชธานี

ชาติกำเนิด

หลวงปู่โทน นามเดิมชื่อ โทน นามสกุล หิมคุณ 
เกิดเมื่อเดือนอ้าย ขึ้น ๑๔ ค่ำ วันจันทร์ ปีระกา 
ตรงกับวันที่ ๑๔ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๔๐

ท่านมีพี่น้องด้วยกันเพียง ๒ คนเท่านั้น ท่านเป็นคนโต 
เกิดที่บ้านสะพือ อำเภอตระการพืชผล จังหวัดอุบลราชธานี

ถึงแม้อายุของท่านจะมากถึง ๘๙ ปีแล้วก็ตาม (ขณะที่มีการบันทึกชีวประวัติ)
แต่ความจำต่างๆ ท่านยังจำได้แม่นยำ 
ซึ่งหาได้ยากยิ่งที่สุดที่ผู้มีอายุมากถึงเพียงนี้จะมีความจำเป็นเลิศเช่นนี้


ภูมิหลังครั้งเด็ก

หลวงปู่โทน ท่านมีเมตตาเล่าให้ฟังถึงในสมัยเป็นเด็กของท่านว่า

“อาตมาเป็นคนโต บิดาจึงตั้งชื่อให้ว่า โทน 
ซึ่งที่แรกท่านคงคิดว่าจะมีลูกคนเดียว แต่ต่อมาก็ได้น้องเกิดขึ้นมาอีกคน”

“สมัยหลวงปู่เป็นเด็ก ได้เรียนหนังสือที่ไหนครับ”

“ในสมัยนั้นไม่ได้เข้าโรงเรียนหรอก เพราะอยู่บ้านนอกที่ห่างไกลความเจริญมาก 
วันๆ ก็เลี้ยงควาย ทำนา และหาปูหาปลามารับประทานกันตามมีตามเกิด
เพราะย่านนั้นมีแต่ความแห้งแล้งเป็นประจำ มีแต่ป่าแต่เขา
ถ้าจะเรียนรู้ การอ่าน การเขียนหนังสือ 
ก็ต้องอาศัยพระเณรที่วัดใกล้บ้านนั่นแหละเป็นผู้สอนให้”

“หลวงปู่บวชมาตั้งแต่เมื่อไหร่ครับ”

“บวชมาตั้งแต่อายุได้ ๑๕ ปีโน่นแล้วบวชเป็นเณรที่วัดบ้านเกิดนั่นเอง
ไม่ได้ไปบวชที่ไหนหรอก บวชตามประสาบ้านนอก 
ผ้าสบงจีวรก็ขอเอากับพระในวัด ไม่ได้ซื้อ
และท่านก็ให้มาชุดเดียวเท่านั้น”

หลวงปู่ท่านกล่าวตอบอย่างซื่อๆ


ได้เรียนรู้เมื่อบวช

หลวงปู่โทน ท่านเปิดเผยให้ฟังต่อไปอีกว่า

“ในสมัยนั้น พ่อแม่มักจะให้ลูกหลานของตนได้เข้าบวชเรียนเขียนอ่านกันในวัด 
เพราะจะได้ร่ำเรียนมีวิชาความรู้ 
ซึ่งเมื่อสึกออกมาก็จะเป็นผู้ครองเรือนที่ประกอบด้วยศีลธรรม
แต่ถ้าไม่สึกหาลาเพศก็จะยิ่งดีใหญ่ 
เพราะพ่อแม่จะได้ชื่นชมว่าลูกตนมีบุญมีวาสนาได้ห่มผ้าเหลือง เป็นศิษย์ตถาคต 
พลอยให้พ่อแม่ได้พ้นจากนรกไปด้วย 
เพราะลูกฉุดดึงขึ้นไปตามความเชื่อถือกันมาแต่โบราณ”

“หลวงปู่บวชที่วัดไหนครับ”

“บวชอยู่ที่วัดบูรพา บ้านสะพือนี่แหละ 
บวชเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๕๕ อายุได้ ๑๕ ปีพอดี”

“หลวงปู่ได้ศึกษากับใครครับ”

“บวชแล้วก็ศึกษากับพระอุปัชฌาย์ในเบื้องต้น 
คือท่านสอนหนังสือที่จารอยู่ในใบลาน ซึ่งเป็นตัวธรรมทั้งนั้น
เริ่มเรียนเป็นคำๆ ไป จนท่องขึ้นใจ

บางที่ใช้ความจำด้วยตาว่าตัวไหนเป็นตัวอะไร 
มันหงิกๆ งอๆ อย่างไร ก็จำกันเอาไว้ให้ดี
แต่จำได้เพียงตัวที่ท่านสอนนะ ตัวอื่นถ้าไม่สอน ก็ยังอ่านไม่ออกเหมือนกัน”

หลวงปู่โทนท่านกล่าวอย่างอารมณ์ดี

จากวันเป็นเดือน การเรียนหนังสือธรรมที่อยู่ตามใบลาน
ก็ค่อยๆ ผ่านสายตาของหลวงปู่โทนเป็นลำดับ 
เพราะท่านกล่าวว่าท่านเรียนเอาความรู้ให้ได้จริงๆ 
มิได้หวังเอายศถาบรรดาศักดิ์ หรือหวังเอาชั้นอะไรทั้งนั้น

ในสมัยบวชเป็นสามเณร หลวงปู่โทนท่านมีความขยันขันแข็ง
ในการศึกษาหาความรู้ในด้านต่างๆ มาก เพราะที่วัดมีตู้หนังสือเก่าอยู่หลายตู้ 
ในแต่ละตู้ก็ล้วนแต่เป็นพระคัมภีร์และชาดกต่างๆ 
ซึ่งบางผูกบางกัณฑ์ก็กล่าวถึงพระเวสสันดร พระสุวรรณสาม พระเจ้าสิบชาติเป็นต้น

“การเรียนรู้ทำให้หูตาสว่าง มีปัญญาทันคน ไม่หลงงมงาย”
หลวงปู่โทนท่านกล่าว


จากสามเณรเป็นภิกษุ

หลวงปู่โทน หรือ ท่านพระครูพิศาลสังฆกิจ 
ได้เล่าให้ฟังถึงอดีตที่ผ่านมาของท่านต่อไปว่า

เมื่อเห็นว่าการบวช คือการชำระจิตใจให้หมดจดในกองกิเลสทั้งปวง 
ทำให้มีจิตใจใฝ่ฝันที่จะไขว่คว้าหาวิชาความรู้ให้มากยิ่งขึ้นไปอีก

อาตมาจึงได้บวชพระกับหลวงปู่สีดา หรือ ท่านพระครูพุทธธรรมวงศา
ในเดือนมีนาคม พ.ศ. ๒๔๖๑ ที่วัดบ้านเกิดนั่นเอง

หลวงปู่สีดา ที่หลวงปู่โทนกล่าวถึงนี้ 
ท่านเป็นพระอาจารย์ที่มีชื่อเสียงโด่งดังมากในสมัยนั้น 
เป็นพระนักปฏิบัติที่มีลูกศิษย์ลูกหาอย่างมากมายทั้งฝั่งลาวและฝั่งไทย

ชื่อเสียงของหลวงปู่สีดาเป็นที่เลื่องลือไปว่า 
ท่านมีความสามารถทุกอย่าง ไม่ว่าในทางปฏิบัติและในทางไสยเวท 
ท่านเป็นพระอุปัชฌาย์ที่ใครๆ ก็นำบุตรหลานมาบวชกับท่านมิได้ขาด

สำหรับหลวงปู่โทนนั้น ท่านบวชตั้งแต่เป็นสามเณรจนกระทั่งอายุครบบวช 
ท่านก็อุปสมบทต่อไปเลย โดยไม่ได้สึกออกมาผจญกับทางโลกแม้แต่น้อย


กับ ๒ พระอาจาย์

 

 

 

 

“เมื่อบวชพระแล้ว หลวงปู่ไปที่ไหนบ้างครับ”

“อาตมาบวชได้หนึ่งพรรษา ก็ได้ไปศึกษาอยู่กับหลวงปู่แพง 
ที่วัดสิงหาญ อำเภอตระการพืชผล ศึกษาอยู่กับท่านระยะหนึ่ง 
จึงได้ไปศึกษากับอาจารย์ตู๋ วัดขุลุ 
ซึ่งทั้งสองพระอาจารย์นี้ท่านมีวิชาแก่กล้ามาก เป็นพระนักปฏิบัติเคร่ง”

หลวงปู่โทน ท่านกล่าวถึงในสมัยที่ไปศึกษาวิชาต่างๆ กับสองพระอาจารย์ว่า

ไม่ว่าหลวงปู่แพง หรืออาจารย์ตู๋ ล้วนแล้วแต่เป็นพระผู้ใหญ่ที่มีคุณวุฒิและวัยวุฒิพร้อมสรรพ

ท่านทั้งสองมีอายุรุ่นราวคราวเดียวกันกับหลวงปู่สีดา 
ผู้เป็นพระอุปัชฌย์ของหลวงปู่โทน 
แต่ละท่านก็ได้ไปศึกษาหาความรู้กันจากฝั่งลาวมาก่อนทั้งนั้น

สมัยนั้นการข้ามไปข้ามมายังฝั่งลาวมีความสะดวกสบายอย่างยิ่ง 
เพียงนั่งเรือข้ามแม่น้ำโขงก็ถึงกันแล้ว

ใครที่อยากจะไปยังฝั่งเขมร
เพื่อศึกษากับพระอาจารย์ทางฝั่งเขมรก็ไปกันได้เช่นกัน 
ไม่มีใครมาห้าม แต่ส่วนมากพระอาจารย์ทางเขมร
ก็ชอบออกเดินธุดงค์มายังฝั่งไทยเสมอ จึงได้เจอกันอยู่บ่อยๆ

เมื่อเจอกันแล้วก็ได้ขอศึกษาและแลกเปลี่ยนความรู้ซึ่งกันและกัน 
โดยเฉพาะทางด้านปฏิบัติ ใครติดขัดอะไรก็สอบถามกันไป


ศิษย์หลวงปู่สำเร็จลุน (สมเด็จลุน)

 

 

ผู้เขียนได้กราบเรียนถามท่านถึงเรื่องหลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต และสำเร็จลุน 
พระอาจารย์ผู้ล่องหนย่นระยะทางได้ว่า ท่านได้เคยพบปะ 
หรือศึกษาธรรมอะไรกับท่านทั้งสองมาบ้าง ซึ่งหลวงปู่โทนก็ได้มีเมตตาเล่าให้ฟังว่า

“หลวงปู่สำเร็จลุนนั้น เป็นพระอาจารย์ของอาตมาเอง 
เคยได้ไปอยู่ปรนนิบัติและศึกษาธรรมกับท่านมาแล้วที่วัดบ้านเวินไซ 
ในนครจำปาศักดิ์ฝั่งประเทศลาว

ท่านสำเร็จลุนเป็นพระผู้ใหญ่ที่มีคุณธรรมสูง 
มีเมตตตาจิต โอบอ้อมอารีต่อพระเณรผู้เป็นลูกศิษย์เสมือนพ่อปกครองลูก
ท่านมีวิชาแก่กล้ามาก ไม่ว่าจะไปไหนมาไหนจะย่อแผ่นดิน (ย่นระยะทาง) อยู่เสมอ”

หลวงปู่โทน ท่านเปิดเผยต่อไปว่า 
ความจริงแล้วท่านได้มีโอกาสไปปรนนิบัติหลวงปู่สำเร็จลุน
ตั้งแต่สมัยยังเป็นสามเณรโน่นแล้ว

เมื่อท่านสำเร็จลุนว่างจากการปฏิบัติ 
ท่านก็จะเรียกไปบีบแข้งบีบขาให้ท่านอยู่เสมอ 
พร้อมกันนั้น ท่านก็จะกล่าวอบรมสั่งสอนธรรมะ
และข้อปฏิบัติให้นำไปปฏิบัติเป็นกิจวัตร

“สำเร็จลุนท่านสอนทางด้านวิชาอาคมอะไรให้หลวงปู่บ้างครับ” 
ผู้เขียนเรียนถามท่าน ซึ่งท่านก็กล่าวตอบว่า

“ก็มีอยู่บ้าง เพราะท่านเก่งทางวิทยาคมเป็นเลิศอยู่แล้ว 
ไม่ว่าวิชาไหนท่านรู้หมด จะเรียนวิชาอะไรก็เรียนได้ 
ถ้ามีความขยันในการเรียน โดยท่านจะสอนให้กับทุกคน 
ไม่ปิดบังอย่างใดทั้งสิ้น”

“หลวงปู่ได้วิชาอะไรจากสำเร็จลุนบ้างครับ”

“วิชาหรือ ก็ได้ในแนวทางปฏิบัตินี่แหละ 
ถ้าเราปฏิบัติดี มีศีลธรรม ตั้งอยู่ในศีลในธรรมความดี 
อย่าให้บกพร่อง ของดีก็อยู่กับเรา” หลวงปู่ท่านกล่าว

 

 

 

 

เพียบพร้อมด้วยคุณธรรม

ความจริงแล้ว หลวงปู่โทน ท่านได้ศึกษาวิชาต่างๆ จากสำเร็จลุนมามาก 
แต่ท่านไม่ยอมเปิดเผยให้ฟังโดยละเอียด 
เพราะท่านกล่าวว่า จะเป็นการอวดอุตริมนุสสธรรม 
จะทำให้ครูบาอาจารย์ท่านเสีย เพราะท่านไม่เคยโอ้อวดใคร

โดยเฉพาะอย่างยิ่งพระนักปฏิบัติอย่างท่านนั้น 
เมื่อมีใครไต่ถามอย่างไร ท่านก็จะตอบอย่างนั้น 
ตอบอย่างสั้นๆ ไม่นอกเรื่องและไม่พูดมาก 
ซึ่งผู้ที่ไม่รู้ความจริงก็อาจจะเข้าใจผิด 
คิดว่าท่านถือตัวหรือหยิ่ง พบยาก อะไรทำนองนี้

แต่ความจริงแล้ว พระนักปฏิบัติอย่างหลวงปู่โทน 
ท่านมีเมตตาธรรมและคุณธรรมสูงมาก
เป็นผู้ให้ตลอด ไม่เคยเรียกร้องเอาอะไรจากใคร

เมื่อถามถึงเรื่องสำคัญในการศึกษาเล่าเรียนของท่าน 
ท่านมักจะกล่าวว่า

“อย่าไปพูดถึงเลย เพราะจะทำให้ครูบาอาจารย์ท่านตำหนิเอา”

คำพูดของหลวงปู่ทุกคำ ท่านจะกล่าวยกย่องครูบาอาจารย์ของท่านอยู่ตลอดเวลา
และท่านมีความเคารพในครูบาอาจารย์อยู่เสมอ


พบหลวงปู่มั่น ภูริทัตโต

หลวงปู่โทน ท่านเล่าว่า สำหรับ หลวงปู่มั่นนั้น 
ท่านได้พบกันในระหว่างออกเดินธุดงค์ป่าแห่งหนึ่ง เขตตระการพืชผล

“หลวงปู่มั่นท่านสอนธรรมะอะไรให้หลวงปู่บ้างครับ”

“ไม่ได้สอนอะไรให้ เพราะต่างคนก็ต่างออกไปหาความสงบกันในป่า
และไปคนละสาย คือไปคนละทางกัน
แต่ก็ได้อยู่ร่วมปฏิบัติธรรมกับท่านมาร่วมเดือนในป่าแห่งหนึ่ง”

หลวงปู่โทน ท่านเล่าถึงเมื่อคราวที่ท่านได้พบกับหลวงปู่มั่น 
ท่านก็มีความเคารพเลื่อมใสในตัวหลวงปู่มั่นเช่นกัน โดยท่านกล่าวว่า

“ถึงแม้อาตมาไม่ได้ติดสอยห้อยตามหลวงปู่มั่นมาตั้งแต่แรก 
แต่เมื่อได้มาพบกับท่านก็มีความนับถือท่าน เพราะท่านเป็นพระนักปฏิบัติที่ถือเคร่งมาก”

หลวงปู่โทนเล่าว่า หลวงปู่มั่นเคยสอบถามท่านถึงเรื่องการปฏิบัติอยู่เสมอ
และบางครั้งท่านก็ได้ชี้แนะแนวทางให้ด้วย

แต่เมื่อติดขัดจริงๆ ก็ให้ไปเรียนถามสำเร็จลุน 
ซึ่งหลวงปู่มั่นมีความเคารพนับถือท่านอยู่มาก


ล้วนเป็นศิษย์อาจารย์ดัง

หลวงปู่โทนเล่าว่า ความจริงแล้วก่อนที่ท่านจะเข้ามาบวชเป็นสามเณรนั้น 
ท่านได้เรียนวิชามูลกัจจายน์กับ พระอาจารย์หนู 
ที่วัดบ้านเกิดของท่านมาก่อนจนกระทั่งเรียนจบ
เพราะในสมัยนั้นยังไม่มีโรงเรียน ใครอยากจะเรียนก็ไปเรียนกับพระที่วัด

“อาตมาเป็นเด็กวัดไปด้วย เรียนไปด้วย จนได้วิชามูล 
แต่ไม่มีชั้นอย่างเช่นทุกวันนี้ ที่มี ป.๑ ป.๒ ป.๓ อะไรทำนองนี้”

ส่วนครูบาอาจารย์ที่หลวงปู่โทนได้ไปศึกษาอยู่ด้วยนั้น 
ท่านเล่าว่ามีอยู่มากมาย เช่นอาจารย์ตู๋ วัดบ้านขุลุ 
อาจารย์แพง วัดสิงหาญ สำเร็จตัน และหลวงปู่สีดา เป็นต้น


ธุดงค์ไปภูโล้น (ที่ถูกคือ ภูหล่น)

หลวงปู่โทนเล่าว่า ในสมัยนั้นท่านจะออกเดินธุดงค์อยู่ตลอดเวลาไม่อยู่เป็นที่
เพราะครูบาอาจารย์ท่านอบรมสั่งสอยมาอย่างนั้น 
ก็ต้องปฏิบัติตามท่านสอน ต่อมาท่านได้ธุดงค์ไปถึงภูโล้น 
ได้พบกับหลวงปู่มั่นอีกครั้งหนึ่ง ซึ่งในครั้งนี้อยู่ปฏิบัติธรรมได้นานถึงหนึ่งเดือน

ภูโล้นอยู่ในเขตอำเภอศรีเชียงใหม่ (ที่ถูกคือ อ.ศรีเมืองใหม่)
เป็นภูเขาที่มีสัตว์ป่ามากเป็นพิเศษ เช่น ช้าง เสือ หมี งูเห่า และกระต่าย เป็นต้น

ในสมัยนั้น อาตมาบวชพระได้ ๘ พรรษาเท่านั้น
จึงคิดแสวงหาวิชาความรู้จากครูบาอาจารย์เอาไว้ 
เพราะมีครูบาอาจารย์มากในเขตจังหวัดอุบลฯ
ซึ่งถือว่าเป็นแผ่นดินของนักปราชญ์โดยแท้

ระหว่างที่อยู่ปฏิบีติธรรมที่ภูโล้นนั้น 
หลวงปู่โทนเล่าว่าได้ผจญกับความลำบากทุกอย่าง 
แต่ก็ต้องอดทน ซึ่งบางครั้งท่านเล่าว่าต้องฉันข้าวเหนียวคลุกกับปลาร้า
ฉันก็ฉันเพียงมื้อเดียวเท่านั้น


แลกเปลี่ยนวิชากัน

หลวงปู่โทนเล่าต่อไปว่า สำหรับ สำเร็จตันนั้น ท่านแก่กว่า 
แต่ก็ยังถือว่าเป็นรุ่นเดียวกัน

“อาตมาเคยสอนวิชาสนธิให้ท่านหนึ่งพรรษา 
ส่วนท่านก็สอนวิชาของท่านให้เช่นกัน 
เพราะใครมีวิชาอะไรดี ก็แนะนำกันไป 
เป็นการแลกเปลี่ยนความรู้ซึ่งกันและกัน” หลวงปู่โทนกล่าว

ความผูกพันระหว่างหลวงปู่โทน และสำเร็จตันนั้น (น่าจะหมายถึงหลวงปู่มั่น) 
หลวงปู่โทนกล่าวว่า เป็นความผูกพันที่ลึกซึ้งอยู่ 
ซึ่งจะเห็นได้จากในสมัยที่ท่านออกเดินธุดงค์ไปพบกันที่ภูโล้น (ที่ถูกคือ ภูหล่น) 
ในเขตอำเภอโขงเจียม และอำเภอศรีเชียงใหม่ (ที่ถูกคือ อ.ศรีเมืองใหม่) นั้น 

ท่านเล่าว่า

“อาตมานั่งภาวนาห่างจากหลวงปู่มั่นเพียง ๕๐ เมตร 
เวลามีสัตว์ป่ามาก็รู้กัน และการขบฉันก็ฉันข้าวโพดในเวลาหิวในตอนเช้าเหมือนกัน

ส่วนการถือว่าท่านสายนั้นสายนี้ ไม่เคยถือว่าเป็นสายอะไรทั้งสิ้น 
เพราะถือว่าท่านเป็นพระปฏิบัติเช่นเดียวกัน"

หลวงปู่โทนท่านให้ข้อคิดในการปฏิบัติธรรมว่า

“เราได้เข้าไปสู่ถนนสายนี้แล้ว เป็นถนนที่ฆ่ากิเลสตายแล้ว 
และไม่มีความดีใจเสียใจอะไร แม้จะมีอะไรเกิดขึ้นก็ตาม”


ต้องอดทนและอดกลั้น

หลวงปู่โทน ท่านได้เล่าถึงชีวิตของการออกเดินธุดงค์ของท่านในช่วงหนึ่งว่า 
ไม่ว่าจะเป็นการขบฉัน หรือการปฏิบัติ จะต้องมีขันติ คือความอดทนให้มากที่สุด
เพราะในป่าบางแห่งไม่ได้ฉันน้ำเลยเป็นเวลาถึง ๙ วันก็ยังมี

เคยออกเดินธุดงค์ไปด้วยกัน ครั้งหนึ่งถึง ๑๑ รูป
บางรูปฉันเอกา (ฉันมื้อเดียว) ได้เพียง ๙ วันก็อดทนไม่ได้ 
ต้องขอกลับออกมาก่อน บางรูปก็อดทนได้ ๑๕ วันก็ทนไม่ไหว ก็ขอกลับ
เพราะทนต่อความลำบากไม่ไหว

บางครั้งได้ฉันแต่น้ำถึง ๔ วันก็ยังเคยมี 
เพราะไม่พบหมู่บ้านของชาวบ้านเลย
แต่ถ้าพบเขาก็จะถวายข้าวโพด ให้พอประทังความหิวไปวันๆ เท่านั้น

 

 

 

 

หลวงปู่โทนเล่าว่า สำเร็จลุน ท่านได้เทศนาสั่งสอนอยู่เสมอถึงเรื่องการมีขันติ
คือความอดทน อดกลั้นไม่ให้ติดในลาภ ให้มุ่งสู่ป่า
เพื่อไปฆ่ากิเลสอันหมักหมมอยู่ในตัว
ส่วนการปฏิบัติธรรมนั้น ท่านให้ยึดคำภาวนาว่า
“พุทโธจิต ธัมโมจิต สังโฆจิต” 
เพราะเป็นเครื่องหมายของการสำรวมให้มีความสงบอยู่ภายใน

“ท่านให้ยึดจิตตัวเดียวเท่านั้น ไม่ว่าจะเป็นอะไรก็อย่าให้ทิ้ง 
พุทโธจิต ธัมโมจิต สังโฆจิต”

 

มหาเสน่ห์สำเร็จลุน

 

 

 

 

หลวงปู่โทนเล่าว่า ในสมัยที่ปรนนิบัติท่านสำเร็จลุนที่เมืองเวินไซ นครจำปาศักดิ์นั้น 
ท่านให้ท่องจำพระคาถาอยู่บทหนึ่ง ซึ่งเป็นพระคาถาสั้นๆ ว่า

“พุทธจิตใจ ธัมมจิตใจ สังฆจิตใจ พุทโธจิต ธัมโมจิต สังโฆจิต”

เมื่อท่องได้แล้วได้ไปกราบเรียนถามท่านว่าเป็นพระคาถาอะไร
และใช้ในทางไหน ซึ่งสำเร็จลุนก็ตอบว่าเป็นคาถามหาเสน่ห์ 
มีประโยชน์มาก ควรรักษาไว้ให้ดี

สำหรับวิธีใช้นั้นใช้เสกใส่สีผึ้งเป็นเมตตามหาเสน่ห์ จึงได้เรียนเอาไว้ 
และเมื่อนำเอามาใช่ในปัจจุบันก็ได้ผลดี 
แต่ต้องใช้ในทางดี ไม่ใช่ใช้เพื่อทำลายผู้หญิง

หลวงปู่ท่านเล่าว่า มีอยู่รายหนึ่งชื่อประยงค์ ทำงานอยู่ กรป. อุบลฯ 
ใช้สีผึ้งไปทาไม่เลือกหน้า และทาผู้หญิง 
จนผู้หญิงด่าคำหยาบคายที่ถูกลวนลาม แต่ในที่สุดกลับมาชอบ
และไปใช้ไม่เลือกจนมีโทษแก่ตัวเองในที่สุด

หลวงปู่ท่านกล่าวว่า

“ขอร้องให้ใช้ในด้านเมตตาก็พอแล้ว 
ถ้ามั่นใจว่าชอบกันจริง ถ้าหากพร้อมทุกอย่างจึงทา
เพราะผู้หญิงเป็นเพศที่มีเสน่ห์อยู่ในตัวอยู่แล้ว
ถ้าไม่รับเลี้ยงจะเป็นบาปเป็นกรรมมากกว่าจะได้ประโยชน์”

หลวงปู่โทน ท่านกล่าวว่า ส่วนมากท่านจะให้สีผึ้งของท่านแก่ผู้ที่ควรให้เท่านั้น
โดยเฉพาะหมอลำทางภาคอีสานนั้นไปขอกับท่านเป็นจำนวนมาก 
และผู้ที่มีอาชีพ ซึ่งต้องติดต่อธุรกิจกับผู้อื่น เช่น ค้าขาย เป็นต้น

“ความมีเสน่ห์ของคนไม่ได้อยู่ที่ใบหน้าเท่านั้น 
ต้องงามด้วยกิริยาวาจาด้วย จึงจะเรียกว่างามพร้อมสรรพ 
คือ มีบุคลิกอ่อนหวาน มีวาจาไพเราะเป็นต้น”


กลับคืนวัดบ้านเกิด

 

 

 

หลวงปู่โทนเล่าว่าหลังจากออกเดินธุดงค์เพื่อหาความวิเวก
จากป่าเขาลำเนาไพรต่างๆ ในเขตจังหวัดอุบลฯ แล้ว 
ก็ได้เดินทางกลับมายังวัดบูรพา บ้านสะพือ
เพื่อมาเข้าพรรษาตามปกติ ซึ่งไม่ว่าจะเดินธุดงค์ไปแห่งหนตำบลใด 
ก็จะกลับมาเข้าพรรษาที่วัดบ้านเกิดของท่านเสมอ

เมื่อกลับจากการเดินธุดงค์แล้ว 
หลวงปู่โทนท่านได้ใช้เวลาให้เป็นประโยชน์ด้วยการศึกษาเล่าเรียนเพิ่มเติม

“อาตมาต้องแยกเวลาเรียนคือเวลาหนึ่งทุ่มไปเรียนธรรมบท 
ส่วนกลางวันก็เรียนนักธรรม ต้องเรียนควบคู่กันไป 
อาตมาเรียนได้แค่ ป.๓ เท่านั้น เพราะสมัยนั้นมีแค่ ป.๓ ก็ว่าสูงสุดแล้ว 
เรียกว่าเป็นครูสอนได้แล้ว” หลวงปู่ท่านกล่าว

การศึกษาของหลวงปู่โทนนั้น ท่านเล่าว่าต้องศึกษาด้วยการท่องจำทั้งหมด 
มิใช่อ่านผ่านไปเฉยๆ ฉะนั้นเมื่อท่านศึกษาวิชาอะไร 
ท่านจึงมีวิชาอย่างมั่นคงและใช้วิชาที่ได้ศึกษามาอย่างได้ผล

“เมื่อศึกษาจบ เขาก็เอามาเป็นครูสอน 
โดยหลวงปู่สีดาผู้เป็นพระอุปัชฌาย์ได้ตั้งเงินเดือนให้เดือนละ ๑๐ บาทเท่านั้น” 

หลวงปู่ท่านกล่าว

 

เสี่ยงทายได้พระโทน 

ในสมัยที่หลวงปู่โทนบวชพระได้หนึ่งพรรษานั้น 
ท่านเล่าว่าได้รับนิมนต์ไปประกอบศาสนกิจ ณ พระอุโบสถวัดป่าใหญ่
ร่วมกับพระเถระชั้นผู้ใหญ่รวมทั้งหมด ๑๓ รูป โดยหลวงปู่โทนท่านนั่งเป็นองค์สุดท้าย

ระหว่างนั้นได้มีพระสุราษฎร์ภักดี รองเจ้าเมืองอุบลฯ ในสมัยนั้น
ได้มาทำบุญถวายเครื่องสังฆทาน ซึ่งเป็นอัฐบริขารกองใหญ่และได้ตั้งจิตอธิษฐานว่า

“ข้าพเจ้าพร้อมด้วยบุตรธิดาได้นำเครื่องสังฆทานอันสมบูรณ์และบริบูรณ์ทั้งหลายเหล่านี้
ขอถวายแด่พระคุณเจ้าผู้วิเศษ ถ้าหากข้าพเจ้าจะมียศถาบรรดาศักดิ์สูงขึ้น 
ก็ขอให้ถูกพระภิกษุผู้ถึงพร้อมด้วยปฏิปทาและจริยวัตรอันงดงาม และเจริญด้วยธรรมเทอญ”

พออธิษฐานเสร็จพระสุราษฎร์ภักดีก็ได้ทำสลาก
ให้พระคุณเจ้าทั้ง ๑๓ รูปจับเพื่อเป็นการเสี่ยงทาย 
คือให้จับสลากได้ใบเดียว ถ้าพระคุณเจ้ารูปใดได้ก็จะถวายให้พระรูปนั้น

พระภิกษุที่ไปร่วมพิธีในวันนั้น
ล้วนแต่มีพรรษามากตั้งแต่ ๔๐ พรรษาลงมาจนถึง ๑ พรรษา

ปรากฏว่าผู้ที่จับสลากเครื่องสังฆทานจากพระสุราษฎร์ภักดีได้ คือ พระภิกษุโทน 
ผู้มีเพียงหนึ่งพรรษาและนั่งอยู่ปลายแถวสุดนั่นเอง

ทำให้พระสุราษฎร์ภักดีมีสีหน้าเปลี่ยนไปเล็กน้อย
และได้รับการปลอบใจจากภรรยาซึ่งเป็นคนจีนทางภาคกลาง แต่มาอยู่เมืองอุบลฯ นาน 
ภรรยาของพระสุราษฎร์ภักดีได้มาปลอบขวัญว่า

“ไม่เป็นไรหรอก คุณพระ ไม่ต้องเสียใจเพราะเรามีเจตนาดีแล้ว 
เพราะพระองค์นี้จะเป็นผู้รักษาศาสนาให้เจริญสืบต่อไป”

คุณพระจึงได้หันไปถามพระโทนว่า “อยู่ไหน”

พระโทนก็ตอบไปว่า “อยู่บ้านสะพือ อำเภอตระการพืชผล”

คุณพระได้ถามต่อไปว่า “มาเรียนอะไร”

พระโทนก็เจริญพรว่า “มาเรียนมูลกัจจายน์ ซึ่งขณะนี้ได้เรียนจบแล้ว
กำลังเรียน ป.๓ และนักธรรมอยู่”

ในปีต่อมาปรากฏว่า พระสุราษฎร์ภักดีก็ได้รับพระราชทาน
เลื่อนยศขึ้นเป็น “พระยาปทุมเทพภักดี” ซึ่งไม่น่าเชื่อว่าจะเป็นไปได้ แต่ก็เป็นไปแล้ว

และจากมูลเหตุดังกล่าวนั้นเอง 
ทำให้พระสุราษฎร์ภักดีบังเกิดความเคารพศรัทธาในพระโทน ถึงกับอุทานว่า

“ไม่คิดเลยว่าการได้ทำบุญกุศลกับท่านจะได้รับอานิสงส์ถึงเพียงนี้”

พูดจบได้ถวายเงินให้พระโทนไป ๕ บาท 
พร้อมกับกล่าวขอโทษกับท่านที่ได้เข้าใจผิด
ซึ่งหลวงปู่ก็ไม่ติดใจอะไร เพราะท่านเป็นพระสงฆ์ย่อมมีเมตตาธรรมอยู่แล้ว

“คนเราอยู่ที่วาสนาบารมีที่ได้กระทำมาทั้งในอดีตและปัจจุบัน 
ซึ่งการสร้างความดีย่อมได้ผลแห่งความดีเป็นเครื่องตอบแทน 
เพราะชีวิตเหมือนความฝัน สิ่งสำคัญคือความดี” หลวงปู่ท่านกล่าว


ตั้งเป็นเจ้าอาวาส

ขณะที่หลวงปู่โทนท่านมีอายุพรรษาได้ ๘ พรรษานั้น 
ได้มี สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส)
ออกตรวจตราความเป็นปึกแผ่นของพระพุทธศาสนา
และท่านได้ไปเห็นสภาพของวัดบูรพาซึ่งเป็นวัดเก่าแก่ แต่ขาดผู้บริหาร 
คือไม่มีเจ้าอาวาสรักษาการอยู่ท่านจึงได้ให้หลวงปู่โทนมาเป็นเจ้าอาวาส

“สมเด็จอ้วนท่านจับให้เป็นเจ้าอาวาสเลย 
ท่านประทับตราแต่งตั้งให้ไม่ให้ไปไหน
ให้อยู่บูรณะวัดเก่าคือวัดบูรพาแห่งนี้ต่อไป”

 

 

ประวัติและปฏิปทาสมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) 

 

วัดบูรพา เป็นวัดเก่าแก่ สร้างเมื่อ พ.ศ. ใด และใครเป็นผู้สร้าง ไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัด 
บริเวณวัดในปัจจุบันประมาณ ๘ ไร่เศษ ตั้งอยู่ทางด้านทิศตะวันออกของหมู่บ้านสะพือ 
มีชาวบ้านประมาณ ๑,๐๐๐ หลังคาเรือน

สันนิษฐานว่าตั้งทีหลังวัดสิงหาญ ซึ่งอยู่ทางทิศตะวันตกของหมู่บ้านสะพือ 
เพราะหมู่บ้านแห่งนี้มีอยู่ ๒ วัด เป็นวัดเก่าแก่ทั้งคู่ 
ซึ่งเชื่อว่าสร้างมาพร้อมกับหมู่บ้านอย่างแน่นอน 
แต่ก็ยังไม่มีหลักฐานชี้ชัดลงไปให้กระจ่างแจ้ง


สำเร็จลุนมรณภาพ 

หลวงปู่โทนได้ดำรงตำแหน่งเป็นเจ้าอาวาสวัดบูรพา บ้านสะพือ เป็นองค์ที่ ๒๐ 
ซึ่งเป็นปีที่สำเร็จลุน เทพเจ้าของชาวไทย-ลาว 
พระอาจารย์ที่มีวิทยาคมสูงเป็นที่ยอมรับนับถือของหมู่ศิษย์ว่า
ท่านมีวิชาตัวเบา และมีความสามารถพิเศษเหาะเหินเดินอากาศได้ 
พร้อมทั้งย่นระยะทางได้ด้วย 
ท่านได้ถึงแก่กาลมรณภาพลงที่เวินไซ แขวงจำปาศักดิ์ ประเทศลาว

การมรณภาพของสำเร็จลุนยังความเศร้าโศกเสียใจแก่หมู่ศิษยานุศิษย์
และประชาชนทั้งสองฝั่งแม่น้ำโขงเป็นอย่างยิ่ง

 

 

 

หลวงปู่สำเร็จลุนท่านมีลูกศิษย์ที่ใกล้ชิดของท่าน
คือ สำเร็จตัน หลวงปู่แพง วัดสิงหาญ พระอาจารย์ตู๋ วัดขุลุ 
หลวงปู่สีดา (พระอุปัชฌาย์ของหลวงปู่โทน) 
หลวงปู่มั่น (แม่ทัพธรรมผู้มีศิษย์ทั่วประเทศ) และหลวงปู่โทน กนฺตสีโล

เมื่อสำเร็จลุนท่านมรณภาพลง 
คณะศิษย์ของท่านดังกล่าวได้ร่วมกันทำการฌาปนกิจ
ผู้เป็นอาจารย์ของตนที่บ้านเวินไซ 
ซึ่งหลวงปู่โทนก็ได้ไปในงานของบรมครูของท่านด้วย


มรดกสำเร็จลุน

สำหรับหลวงปู่โทนนั้นนับว่าเป็นศิษย์ผู้ใกล้ชิดมาก 
ทั้งยังได้รับความรักเป็นพิเศษจากสำเร็จลุน 

ซึ่งจะเห็นได้จาก ก่อนที่ท่านจะมรณภาพนั้น ท่านได้สั่งเอาไว้ว่า

“ถ้าอาตมามรณภาพไปแล้ว ขอให้เก็บไม้เท้าเอาไว้ให้ดีอย่าให้หาย”

“ไม้เท้าของสำเร็จลุนมีลักษณะอย่างไรครับ” ผู้เขียนเอ่ยถามหลวงปู่

“ลักษณะของไม้เท้าเป็นไม้แก่นที่ปลายเป็นงา”

“ตอนนี้อยู่กับหลวงปู่หรือเปล่าครับ”

“ไม่อยู่ เขาขอไปไว้บูชา”

“ใครขอไปครับ”

“โยมที่อุบลฯ เจ้าของร้านทองย่งเฮง”

“ทำไมหลวงปู่ให้เขาไปล่ะครับ ไม่เสียดายหรือ”

“เขาบอกขอบูชาเอาไว้เพราะป้องกันภัย ประเดี๋ยวเขาก็เอามาคืน”

 

 

 

หลวงปู่โทนท่านไม่ยินดียินร้ายต่อลาภสักการะใดๆ ทั้งสิ้น 
ท่านมุ่งปฏิบัติธรรมอย่างเดียว แม้ทางคณะสงฆ์จะแต่งตั้งให้ท่านเป็นเจ้าคณะอำเภอ 
ท่านก็ได้ปฏิเสธไป เพราะท่านชอบอยู่อย่างเงียบๆ

“อาตมาไม่มีเวลาที่จะไปทำงานให้คณะสงฆ์เขาหรอก
ขออยู่อย่างสงบๆ ดีกว่า เพราะเคยอยู่มาอย่างนี้ถูกกับจริตดี”


อุบายสอนศิษย์

หลวงปู่โทนท่านได้เล่าถึงเรื่องสำเร็จตันมาปรึกษาท่านว่าจะขอลาสึก 
ซึ่งท่านก็ให้กำลังใจว่า

“อายุปูนนี้แล้วจะสึกไปทำไม สึกไปก็ไม่รู้จะไปทำอะไร 
ตอนนั้นสำเร็จตันท่านมีอายุร่วม ๓๐-๔๐ แล้ว อาตมาก็ได้ห้ามไม่เห็นดีด้วย”

ต่อมาความทราบไปถึงหลวงปู่สีดา ผู้เป็นพระอุปัชฌาย์ใหญ่ 
ท่านก็ชักชวนสำเร็จตันเข้าไปในป่าเพื่อหาความสงบ 
เป็นการขัดเกลากิเลสให้เบาบางลงไป 
เพราะในป่าเป็นที่ไม่มีสิ่งเย้ายวนให้เกิดกิเลส มีแต่ธรรมชาติให้ได้เห็น

“อุบายของพระอุปัชฌาย์ได้ผล เพราะพอออกจากป่า ก็ไม่คิดอยากจะสึก 
จึงทำให้สำเร็จตันอยู่ครองสมณเพศจนกระทั่งมรณภาพในที่สุด” 

หลวงปู่โทนท่านกล่าว

หลวงปู่สีดาท่านมีอุบายแปลกๆ ให้กับบรรดาลูกศิษย์ของท่านอยู่เสมอ 
เมื่อใครชอบอะไร ท่านก็จะให้เลือกตามจริตของพระรูปนั้นๆ

เช่น บางองค์ก็ชอบอยู่วัดป่า แต่บางรูปก็ชอบอยู่วัดบ้าน
แต่การปฏิบัติก็ให้ยึดถือหลักปฏิบัติของครูบาอาจารย์ที่ได้อบรมสั่งสอนมา
“ใครจะชอบอะไรท่านไม่ว่า แต่อย่าให้ผิดศีลธรรม 
คือใครจะอยู่วัดหรืออยู่ป่าก็ได้ ขอเพียงให้ปฏิบัติเคร่งอย่างเดียว” หลวงปู่กล่าว


เห็นว่าเลื่อมใสจึงได้อยู่

หลวงปู่โทนเล่าว่า หลวงปู่สีดา ท่านเดินธุดงค์มาจากนครพนมเข้ายโสธร 
ซึ่งสมัยนั้นยังเป็นตำบลเล็กๆ อยู่ จนกระทั่งเดินธุดงค์มาถึงจังหวัดอุบลราชธานี 
และมุ่งไปยังอำเภอตระการพืชผลเพื่อจะข้ามไปฝั่งลาว

เมื่อมาถึงบ้านสะพือ ชาวบ้านนิมนต์ท่านไว้ให้อยู่จำพรรษา
เพราะไม่มีพระเณรอยู่เลย ท่านจึงอยู่ตามคำนิมนต์

ต่อมาท่านได้เห็นขนบธรรมเนียมของชาวบ้าน
เป็นผู้ที่มีความเลื่อมใสในพระพุทธศาสนาอย่างจริงจัง 
ท่านจึงไม่คิดจะไปอยู่ที่อื่น เพราะชาวบ้านก็เคารพนับถือท่านมาก

ในที่สุดหลวงปู่สีดาจึงได้ปักหลักอยู่ที่วัดสิงหาญ บ้านสะพือ
ซึ่งเป็นหมู่บ้านใหญ่ที่อยู่ใกล้กับแก่งสะพือ 
อันเป็นหนองน้ำใหญ่เหมือนกับหนองหาน จังหวัดอุดรธานี

 

ที่มาของสะพือ

หลวงปู่โทนเล่าว่า แก่งสะพือ กับบ้านสะพือนั้นอยู่คนละที่กัน 
แต่อยู่ในเขตเดียวกัน และมีความเชื่อมโยงกันมาแต่อดีต

ในสมัยก่อนนั้นได้มีผู้เฒ่าผู้แก่เล่าขานสืบกันมาว่า 
สาเหตุที่เรียกพะพือ หรือ สะพือนี้ มีเรื่องเล่าว่า
ได้มีพ่อค้าเรือสำเภาจำนวน ๗๐๐ คน ล่องเรือไปตามมหาสมุทร

แต่พอล่องเรือไปได้เพียง ๗ วันเท่านั้น เรือสำเภาก็แตก
น้ำได้พุ่งขึ้นมาบนเรือ ทำให้พวกพ่อค้าที่อยู่บนเรือต่างก็กลัวความตายกัน
ต่างคนต่างก็วุ่นวายไปหมด ไม่รู้ว่าอะไรเป็นอะไร เพราะโกลาหลไปหมด

บางคนก็ยกมือกราบไหว้ สิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้ช่วยเหลือ 
บางคนก็กล่าวบวงสรวงเทพยดาอารักษ์ให้มาช่วยเหลือในยามคับขันเช่นนั้น

ในจำนวนพ่อค้าทั้ง ๗๐๐ คนนั้น ได้มีอยู่คนหนึ่ง
ซึ่งก่อนที่เขาจะลงเรือล่องมาตามมหาสมุทร เขาได้รับศีล ๕ จากพระสงฆ์ก่อน
และได้ตั้งจิตอธิษฐานอย่างแรงกล้าว่าจะขอตั้งตนอยู่ในกรอบของพระไตรสรณคมน์
คือ พระพุทธ พระธรรม และพระสงฆ์

พูดง่ายๆ ก็คือเขาจะขอยึดเอาคุณพระรัตนตรัยเป็นที่พึ่งทุกลมหายใจ ไม่คิดเป็นอย่างอื่น

เมื่อเรือสำเภาแตก พ่อค้าผู้มุ่งมั่นอยู่ในศีลธรรม 
เขาก็ตั้งจิตตั้งใจเจริญภาวนา 
พิจารณาซึ่งศีลและทานที่เขาได้เคยกระทำมา
อย่างไม่สะทกสะท้านและกระวนกระวายใจเหมือนเช่นคนอื่นๆ


เหตุเพราะใจเป็นศีล

ในบรรดาพ่อค้าด้วยกัน เมื่อมองเห็นอากัปกิริยาของพ่อค้าคนนั้น
ไม่มีความเดือดร้อนอะไรเมื่อภัยมาเช่นนั้น เขาจึงเอ่ยถามไปว่า

“เป็นเพราะอะไรท่านจึงไม่กลัวความตาย”

พ่อค้าคนนั้นก็ตอบเพื่อนพ่อค้าด้วยกันว่า

“เป็นเพราะเรามีจิตใจบริสุทธิ์ ตั้งอยู่ในศีล ๕ ประการ 
ถึงแม้จะตายไปก็คงจะไปสู่ชั้นเทวโลก 
ฉะนั้น เราจึงไม่หวั่นต่อภัยที่กำลังเกิดขึ้น”

พ่อค้าในเรือสำเภาสงสัยจึงได้สอบถามต่อไปอีกว่า

“ศีล ๕ นั้นเราจะรักษากันอย่างไร ช่วยแนะนำด้วย”

พ่อค้าผู้มีศีล ๕ ก็ตอบเพื่อนพ่อค้าในเรือสำเภาที่แตกว่า

“รักษาได้ ถ้าหากตั้งใจจริง”

พูดจบพ่อค้าผู้มีศีลจึงได้แนะนำให้ทุกคนรับศีลจากเขา 
และได้จัดคนทั้งหลายเป็น ๗ พวกด้วยกัน 
คือจัด

หลวงปู่กรรมฐานแพง จันทสาโร

เกิดเมื่อวันที่ ๑ กันยายน พ.ศ. ๒๔๒๗ ตรงกับวันขึ้น ๑๒ ค่ำ เดือน ๑๑ ปีวอก 

บิดาชื่อชาพิจิตร (มา) พรหมสีใหม่ มีตำแหน่งเป็นผู้ช่วยอุปฮาด(อุปราช) เมืองตระการพืชผล มารดาชื่อผิว พรหมสีใหม่ มีพี่น้องร่วมบิดามารดาเดียวกัน ๗ คน เป็นชาย ๖ คน หญิง ๑ คน ดังนี้

๑. สมเด็จสอน (ถึงกาลมรณะภาพขณะอยู่ในเพศบรรพชิต)

๒. หลวงปู่กรรมฐานแพง จันทสาโร

๓. อาจารย์ทอง (ถึงแก่กรรม)

๔. อาจารย์ไพ (นายไพ เทพสิทธา) ได้เปลี่ยนนามสกุลเป็น เทพสิทธา ตามขุนกสิกรพิศาล ได้รับพระราชทาน (นายกัณหา พรหมสีใหม่ บิดาของขุนกสิกรพิศาล เป็นบิดาน้องชายนายชาพิจิตร) (ถึงแก่กรรม)

๕. อาจารย์สิงห์ (ถึงแก่กรรม)

๖.นายเพ็ง (ถึงแก่กรรม)

๗. นางนวล อินโสม

ถือว่าเป็นตระกูลที่มีใจฝักใฝ่แก่การศาสนาและเป็นนักบวชเสียส่วนมาก เรียกว่าเกือบทั้งหมดของลูกชาย นับว่าเป็นตระกูลนักปราชญ์ เป็นครูบาอาจารย์สืบทอดต่อกันมายังลูกหลาน ซึ่งได้ใช้นามสกุลใหม่ที่รับพระราชทานมา คือ เทพสิทธา

ในปัจจุบันสกุล เทพสิทธา ได้รับราชการเป็นผู้หลักผู้ใหญ่ที่มีชื่อเสียง และสร้างคุณงามความดีอย่างเต็มกำลังความสามารถอย่าง เช่น คุณสมพร เทพสิทธา หลวงปู่กรรมฐานแพง วัดสิงหาร หลวงปู่กรรมฐานแพง เป็นผู้มีศรัทธาแก่กล้าในพระพุทธศาสนามากท่านหนึ่ง โดยเฉพาะในสายวิปัสสนากรรมฐาน

บรรพชาเป็นสามเณรเมื่ออายุ ๑๕ ปี ณ. วัดสิงหาญ บ้านสะพือ ตำบลตระการพืชผล อำเภอตระการพืชผล จังหวัดอุบลราชธานี อันเป็นวัดบ้านเกิด

เมื่ออายุ ๑๗ ปีได้ศึกษาวิชาสายวิปัสสนากรรมฐานกับอาจารย์พระครูสีดา (ญาท่านสีดา บ้านสะพือ)

พออายุครบบวชได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุแล้ว ออกเดินทางธุดงค์ไปศึกษาวิปัสสนาเพิ่มเติมกับพระอาจารย์ศรีทัตถ์ (ญาท่านศรีทัตถ์) ที่เมืองท่าอุเทน จังหวัดนครพนม

จากนั้นได้เดินทางไปศึกษาต่อที่นครหลวงพระบาง ประเทศลาว นานถึง ๖ ปี ผ่านการศึกษาตามสายวิชาที่สนใจมาแล้ว จากนั้นก็เริ่มออกเดินธุดงค์ไปตามขุนเขาน้อยใหญ่ ทั้งป่ารกดงทึบที่มากไปด้วยภัยอันตรายต่างๆนานาทั่วทั้งไทยและลาว จากเหนือจรดใต้ ทั้งสิบสองปันนา สิบสองเจ้าไท ตลอดไปจนถึงเวียตนามและกัมพูชาหรือที่เรารู้จักและเรียกกันว่าเขมร อาศัยอยู่ตามคูหาและหลืบถ้ำในป่าดงดิบ เช่น ถ้ำพระฤษีที่ประเทศลาว

ออกจากเขมรกลับเข้าไทย ออกจากไทยต่อเข้าประเทศพม่า

การไปพม่าจะไปทางเมืองมะระแหม่ง ธุดงค์ไปจนสุดแผ่นดินไม่สามารถจะไปต่อได้เพราะไม่มีแผ่นดินให้เดิน เมื่อท่านธุดงค์ไปจนสุดขอบแผ่นดินที่เบื้องหน้าเป็นเวิ้งน้ำกว้างใหญ่ของทะเล

เมื่อไปจนสุดแผ่นดินแล้วท่านจึงธุดงค์มุ่งหน้ากลับบ้านสะพือ ซึ่งเป็นบ้านเกิดเมื่ออายุได้ ๓๐ ปี (หลังบวชเป็นพระภิกษุได้ ๑๐ พรรษา)

ตลอดระยะเวลาที่ท่านออกธุดงค์กรรมฐานนั้น พ่อแม่ญาติศรีพี่น้องทุกคนต่างก็นึกว่าท่านมรณภาพไปแล้ว นั่นก็เพราะว่านับตั้งแต่ท่านออกจากบ้านไป ก็ไม่เคยได้ส่งข่าวกลับมาบอกใครๆที่บ้านอีกเลยว่าท่านไปทำอะไรหรือไปอยู่ที่ไหน กรณีนี้เข้าใจว่า อาจจะเป็นเพราะท่านเฝ้าแต่เพียรปฏิบัติฝึกฝนภาวนาอยู่ตามป่าตามเขา จนไม่มีเวลาหรือโอกาสส่งข่าวบอกใครก็เป็นได้

หลังกลับมาเยี่ยมบ้านและเผยแพร่ธรรมะให้กับญาติๆได้ระยะหนึ่ง ท่านก็เริ่มออกธุดงค์อีกครั้ง คราวนี้ไปลาวใต้ มุ่งหน้าสู่นครจำปาสัก ที่แขวงจำปาสักนี้ มีเหตุสำคัญทำให้ท่านมีอันต้องลาสิกขาจากร่มกาสาวพัตร์อยู่ที่บ้านเวินไชย อำเภอเมืองเก่า แขวงจำปาสัก ประเทศลาว ไปมีครอบครัวอย่างสามัญอยู่นานถึง ๙ ปี

ช่วงเวลานี้ว่ากันว่าเป็นช่วงเวลาที่ท่านต้องการชำระกรรม ล้างสัญญาเดิมที่เหลือหมดสิ้นไปจึงได้เกิดเหตุการณ์นี้ขึ้นเมื่อสิ้นสัญญาเดิมหมดกรรมเก่า

ท่านได้กลับมาอุปสมบทอีกเป็นครั้งที่ ๒ ณ บ้านเวินไชย แขวงนครจำปาสัก ประเทศลาว ได้ศึกษาวิปัสสนากรรมฐานตลอดจนหลักธรรมต่างๆเพิ่มเติมที่นี่กับท่านสมเด็จลุน ได้ถือโอกาสฝากตัวเป็นลูกศิษย์ ญาท่านสมเด็จลุน ซึ่งท่านสมเด็จลุนองค์นี้ เป็นที่เลื่องลือว่ามีกิตติคุณเป็นผู้มีธรรมวิเศษ หาตัวจับยากองค์หนึ่งในยุคสมัยนั้น ว่ากันว่าท่านสามารถบรรลุธรรมอันสูงสุดได้ ในขณะที่ยังครองสังขารอยู่ในช่วงวัยอันน่าฉงน และเป็นผู้แตกฉานในทุกด้านไม่ว่าจะด้านปริยัติหรือปฏิบัติ ทั้งยังเป็นผู้เข้าใจในปาฏิโมกข์อย่างไร้ข้อกังขาอีกด้วยกฤษดาภินิหาริย์ของญาท่านสมเด็จลุน นั้นขจรขจายไปทั่วทุกสารทิศ

และได้จากบ้านเวินไซ มาจำพรรษาอยู่ที่ บ้านด่าน อำเภอโขงเจียม จากบ้านด่าน มาจำพรรษาที่อยู่บ้านคำผ่าน และวัดทุ่งศรีทวีผล บ้านสะพือ จึงได้มาเป็นเจ้าอาวาสอยู่ที่ วัดสิงหาญ บ้านสะพือ

ต่อมาลูกหลานทางเมืองอุบล ซึ่งมีนายไพ เทพสิทธา น้องชายพร้อมด้วยญาติและลูก ๆ หลาน ๆ เห็นว่าท่านชรามากแล้ว จึงได้พร้อมใจกันสร้างกุฏิขึ้นหลังหนึ่งที่วัดปทุมมาลัย จังหวัดอุบลราชธานี ถวายท่าน แล้วนิมนต์มาจำพรรษาอยู่ที่วัดปทุมมาลัย แต่ปี พ.ศ.๒๕๐๕ – ๒๕๐๗ ท่านเห็นว่าท่านชรามากแล้ว จึงขอกลับไปอยู่บ้านเกิด ขอตายอยู่กับครูอาจารย์ที่มาติภูมิ ลูกหลานและศิษย์สานุศิษย์ของนิมนต์ไว้ ให้จำพรรษาอยู่ที่วัดปทุมต่อไป ท่านก็ไม่ยอม จึงได้กลับไปจำพรรษาอยู่ที่วัดสิงหาญ บ้านสะพือ เมื่อปี พ.ศ.๒๕๐๘

และได้ถึงแก่มรณภาพด้วยโรคชรา เมื่อวันที่ ๒๖ กันยายน พ.ศ.๒๕๐๙ ตรงกับวันขึ้น ๑๒ ค่ำ เดือน ๑๑ ปีมะเมีย เวลา ๐๑.๒๕ น. ด้วยอาการสงบ ( ซึ่งท่านบอกเวลาไว้ล่วงหน้าว่า ตีหนึ่งวันใหม่ท่านจะจากไป ) สิริรวมอายุได้ ๘๒ ปี

 หลวงปู่กรรมฐานแพง วัดสิงหาร ตลอดระยะเวลาที่อยู่บำเพ็ญในบวรพุทธศาสนา ท่านเป็นร่มโพธิ์ร่มทองของพุทธศาสนิกชนแผ่เมตตาให้แก่คนทั่วไป ซึ่งท่านมีศิษย์สานุศิษย์มากมาย ทั้งประเทศลาว และประเทศไทยชื่อเสียงและคุณงามความดีของท่านแผ่กระจายทั่วไป ในนามกัมฐานแพง ศิษย์ญาท่านสมเด็จลุน ซึ่งใครๆ ย่อมทราบดี ก่อนจะมรณภาพ ท่านได้สร้างพระพุทธรูปใหญ่ เป็นพระประธานในอุโบสถ พร้อมด้วยโต๊ะหมู่บูชา ที่วัดบูรพาตำบลสะพือ อำเภอตระการพืชผล เพื่อเป็นสาธารณะกุศลด้วย

พระอาจารย์สีทา ชยเสโน ผู้เป็นพระกรรมวาจาจารย์ให้แก่พระอาจารย์ใหญ่สายวิปัสสนาธุระ ถึง ๒ องค์ คือ หลวงปู่เสาร์ กันตสีโล และ หลวงปู่มั่น ภูริทัตโต

ท่านพระอาจารย์สีทา ชยเสโน เกิดเมื่อ พ.ศ.๒๓๙๖ ที่บ้านนาเมือง ตำบลไร่น้อย อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี ท่านเป็นลุงของ พระภาวนาวิศาลเถร (หลวงปู่บุญมี โชติปาโล) วัดสระประสานสุข บ้านนาเมือง

หลวงปู่สีทา ชยเสโน บรรพชาเป็นสามเณรที่วัดศรีทอง (วัดศรีอุบลรัตนาราม) อยู่พำนักวัดศรีทอง จนอายุครบอุปสมบท จึงได้อุปสมบทที่วัดศรีทองโดยมีท่านเทวธมฺมี (ม้าว) เป็นพระอุปัชฌายะ

ท่านเป็นผู้มีฝีมือทางการช่าง โดยแกะสลักไม้ เป็นสถาปนิกโบราณ มีการสร้างกุฏิ วิหาร หอระฆัง แกะสลักลวดลายประตูหน้าต่างและตามมุมศาลาการเปรียญ วัดศรีทอง (วัดศรีอุบลรัตนาราม) ปัจจุบันยังอนุรักษ์ไว้อยู่ครบถ้วน สร้างหอแก้ว(บุษบก)เป็นที่ประดิษฐานพระแก้วบุษราคัม ซึ่งประดิษฐานอยู่ในพระอุโบสถปัจจุบัน และงานชิ้นเอกที่ถือว่าเป็นนายช่างผู้ยิ่งใหญ่ คือเป็นนายช่างหล่อพระสัพพัญญูเจ้า พระประธานในพระอุโบสถวัดสุปัฏนารามวรวิหาร ที่ถือว่าเป็นพระพุทธรูปหล่อที่งดงามมากในภาคอีสาน ถอดแบบจากพระพุทธชินราชจังหวัดพิษณุโลก

ท่านยังเอาใจใส่ในวิปัสสนาธุระเป็นอย่างมาก มีศิษย์ที่สำคัญ ๆ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ข้าหลวงต่างพระองค์ สำเร็จราชการมณฑลอีสาน และพระทางวิปัสสนาธุระ เช่น ท่านเป็นพระกรรมวาจาจารย์(พระคู่สวด) ให้พระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล เมื่อญัตติเป็นธรรมยุต และเป็นพระกรรมวาจาจารย์ให้แก่พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต และเป็นเจ้าอาวาสวัดศรีทอง (วัดศรีอุบลฯ) วัดใต้ และวัดบูรพา

ในสมัยพระอาจารย์สีทา ชยเสโน ยังมีชีวิตอยู่ หลวงปู่บุญมี โชติปาโล ซึ่งในขณะนั้นเรียนอยู่ชั้นประถมศึกษา โยมมารดาได้พาหลวงปู่บุญมี โชติปาโล ไปฝากเป็นลูกศิษย์วัดกับหลวงปู่สีทา ชยเสโน(ซึ่งเป็นหลวงลุง) ณ วัดบูรพา อ.เมือง จ.อุบุลราชธานี

ทำให้ท่านได้มีโอกาสกราบนมัสการใกล้ชิด พระอาจารย์เสาร์ กันตสีโล และ พระอาจารย์มั่น ภูริทัตโต ซึ่งท่านพระอาจารย์ทั้งสอง ได้มาแวะเวียนมากราบนมัสการพระอาจารย์สีทา ชยเสโน ซึ่งเป็นอุปัชฌาย์ใหญ่ ฝ่ายวิปัสสนาเถระในสมัยนั้นอยู่เป็นประจำ

ท่านพระอาจารย์สีทา ชยเสโน ได้ชื่นชม และปรารภถึงพระอาจารย์มั่น ภูริทัตโต ว่า ศิษย์ของเราองค์นี้นับว่าเป็นผู้มีความกตัญญู กตเวทีมากเหลือเกิน เพราะได้เห็นธรรมที่แท้จริงแล้ว ไม่ลืม ครูบาอาจารย์

และ จากบันทึกบทความหลวงปู่พุธ ฐานิโย ลูกศิษย์องค์สุดท้ายของพระอาจารย์เสาร์ กันตสีโล ท่านเล่าถึงครูอาจารย์ของท่านว่า “...หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต เป็นลูกศิษย์ของพระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล ถ้าจะถามว่า ท่านพระอาจารย์เสาร์ กันตสีโล เป็นลูกศิษย์ของใคร ก็ต้องตอบว่า พระอาจารย์เสาร์ กันตสีโล เป็นลูกศิษย์ของพระอาจารย์สีทา ชยเสโน ถ้าจะถามต่อจากนั้นขึ้นไปหลวงพ่อก็ไม่รู้ แต่ถ้าจะให้ตอบ ก็ต้องตอบว่า ท่านพระอาจารย์สีทา ชยเสโน เป็นลูกศิษย์ของพระพุทธเจ้า ก็ไปจบลงที่นั้น...”

ท่านพระอาจารย์สีทาได้มรณภาพ ณ วัดบูรพา ในปี พ.ศ. ๒๔๖๘ สิริอายุได้ ๗๒ ปี

หลวงปู่ลี อุตตโร อดีตเจ้าอาวาสวัดเอี่ยมวนาราม ต.คำเจริญ อ.ตระการพืชผล จ.อุบลราชธานี พระสายวิปัสสนา ศิษย์พระอาจารย์เสาร์ กันตสีโล-พระอาจารย์มั่น ภูริทัตโต บูรพาจารย์สายพระป่า

เกิดในสกุล จุใจล้ำ เมื่อวันอาทิตย์ที่ 6 ม.ค.2449 ที่บ้านเลขที่ 82 หมู่ที่ 9 บ้านฮี ต.ขุหลุ อ.ตระการพืชผล จ.อุบลราชธานี ครอบครัวเป็นเกษตรกร

การศึกษาสำเร็จวิชาสามัญชั้นประถมศึกษาปีที่ 4 ที่โรงเรียนบ้านอนันต์ อ.ศีขรภูมิ จ.สุรินทร์ เนื่องจากไปอาศัยอยู่กับอาที่รับราชการครู

อายุ 19 ปี บรรพชาที่วัดศรีบุญเรือง อ.ตระการพืชผล จ.อุบลราชธานี เมื่อวันที่ 16 มี.ค.2468

ต่อมาอายุ 20 ปี เข้าพิธีอุปสมบทเมื่อวันที่ 20 ก.ค.2469 มีพระอธิการพันธ์ วัดราษฎร์ประดิษฐ์ อ.ตระการพืชผลเป็นพระอุปัชฌาย์

ศึกษาเล่าเรียนพระปริยัติธรรมจนสอบได้นักธรรมชั้นตรี-โท ในสำนักเรียนวัดโพธิ์ชัย อ.ตระการพืชผล ปีพ.ศ.2480-2481

พ.ศ.2482 ได้รับพระราชทานสมณศักดิ์พระครูสามัญชั้นตรี ที่พระครูพนาภินันท์ และปีพ.ศ.2524 เลื่อนเป็นพระครูชั้นโท ในราชทินนามเดิม

ลำดับการปกครอง 
พ.ศ.2475 ได้รับแต่งตั้งเป็นเจ้าอาวาสวัดศรีบุญเรือง อ.ตระการพืชผล และดำรงตำแหน่งเจ้าคณะตำบลกระเดียน 
พ.ศ.2500 จึงได้รับตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดเอี่ยมวนาราม บ้านม่วงเดียด อ.ตระการพืชผล
ภายหลังชราภาพจึงลาออกจากตำแหน่งพระอุปัชฌาย์และเจ้าคณะตำบลกระเดียน

สำหรับวัดเอี่ยมวนารามเป็นวัดป่าธรรมชาติ และเป็นสำนักวิปัสสนากรรมฐานสำคัญของ อ.ตระการพืชผล สภาพวัดร่มรื่นมีน้ำล้อมรอบ เหมาะสำหรับพระนักปฏิบัติและผู้แสวงหาความสงบ ผู้ที่อุปถัมภ์สำคัญคือ นายง้วนเอี่ยม พ่อค้าชาวไทยเชื้อสายจีน

เป็นพระสายปฏิบัติที่เคร่งครัดพระวินัยรูปหนึ่งของภาคอีสาน ด้วยความที่เป็นพระซึ่งรักความสงบ สมถะ ชอบป่า จึงได้รับพระราชทานสมณศักดิ์ที่ “พระครูพนาภินันท์” อันมีความหมายว่า “มีความรักความผูกพันกับป่า”

เคยธุดงค์ไปตามป่าเขาทั้งในประเทศทั่วทุกภาคและข้ามไปถึงประเทศลาว แถบแขวงจำปาสัก แขวงสะหวันนะเขต รวมทั้งเดินเลยทะลุเข้าไปในประเทศกัมพูชา

ด้วยความตั้งใจจะเอาจริงและเอาดีทางเจริญวิปัสสนาให้ได้ จึงเข้าฝากตัวเป็นศิษย์หลวงปู่เสาร์ และหลวงปู่มั่น รับการฝึกวิชาวิปัสสนากรรมฐาน

สามารถนั่งวิปัสสนานานถึง 48 ชั่วโมง หรือ 2 วัน 2 คืนติดต่อกัน

อีกทั้งเป็นพระนักพัฒนาที่น่ายกย่องคือ พัฒนาทั้งศาสนวัตถุ ศาสนบุคคล และศาสนธรรม

ผลงานสำคัญ 
อาทิ เป็นประธานสร้างอุโบสถวัดบ้านฮีวัดบ้านเวียง และวัดเอี่ยมวนารามแล้ว ยังบริจาคทรัพย์ส่วนตัวและร่วมกับข้าราชการ พ่อค้า ประชาชน สร้างตึกหลวงปู่ลี อุตตโร (พระครูพนาภินันท์) มอบให้โรงพยาบาลตระการพืชผล

ส่งเสริมการศึกษาทั้งทางโลกและทางธรรม สละทรัพย์ตั้งทุนมูลนิธิวิทยาลัยอุบลราชธานี วัดมหาวนาราม และให้ทุนส่งเสริมปริยัติธรรม แผนกธรรม-บาลี สำนักเรียนวัดบ่อชะเนง อ.หัวตะพาน วัดศรีโพธิ์ชัย อ.ตระการพืชผล และอื่นๆ

เมื่อวันที่ 20 ต.ค.2544 มีอาการอาพาธ ศิษยานุศิษย์และญาติโยมจะพาท่านไปรักษาที่โรงพยาบาลตระการพืชผลแต่ไม่ยอมไป พร้อมกล่าวเป็นนัยว่า “แก่มากแล้ว รักษาก็ไม่หาย”

วันที่ 9 มี.ค.2545 ศิษย์ทั้งหลายก็นำเข้าโรงพยาบาลจนได้ เมื่ออาการอาพาธทรุดหนักจนน่าเป็นห่วง ถัดมา 2 วันแม้อาการไม่ดีขึ้นแต่สติของท่านมั่นคง และขอให้ศิษย์นำกลับวัด

สุดท้ายละสังขารด้วยโรคชรา เมื่อวันที่ 12 มี.ค.2545 ด้วยวัย 96 ปี พรรษา 76 

พระอาจารย์ดี ฉนฺโน หรือ หลวงปู่ดี ฉนฺโน เป็นพระภิกษุฝ่ายวิปัสสนาธุระ สังกัดคณะสงฆ์ธรรมยุติกนิกาย ลูกศิษย์องค์สำคัญของ พระครูวิเวกพุทธกิจ (เสาร์ กนฺตสีโล) และ พระครูวินัยธรมั่น ภูริทตฺโต

พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ท่านเป็นผู้มีอุปนิสัยใจคอหนักแน่น เด็ดเดียว เก่งในด้านวิปัสสนากรรมฐาน ชำนาญด้านกสิณและอิทธิฤทธิ์ปาฏิหาริย์ เป็นนักเทศนาโวหาร เป็นผู้มีวิชาคาถาอาคมเก่งกล้า เป็นนักอนุรักษ์ประเพณีวัฒนธรรม นอกจากนี้ยังชำนาญในด้านช่างไม้ ช่างก่อสร้าง ช่างปั้นดินเผา งานแกะสลัก และงานเขียนภาพ อีกทั้งยังมีความรู้ด้านยาสมุนไพร ถือได้ว่าท่านเป็นผู้เชี่ยวชาญทางการช่างและแพทย์แผนโบราณอีกด้วย

ชาติกำเนิด
พระอาจารย์ดี ฉนฺโน หรือ หลวงปู่ดี ฉนฺโน เดิมมีชื่อว่า ดี วงศ์เสนา เกิดเมื่อวันที่ 26 กรกฎาคม พ.ศ. 2435 ณ เมืองพนมไพรแดนมฤค หรือบ้านกุดน้ำใส อำเภอพนมไพร จังหวัดร้อยเอ็ด ในปัจจุบัน บิดาชื่อ หลวงอินทร์ วงศ์เสนา มารดาชื่อ จันทรา วงศ์เสนา เป็นบุตรคนที่ 2 ในจำนวนพี่น้องทั้งหมดรวม 9 คน

ต่อมาในปี พ.ศ. 2452 ครอบครัวของ พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้อพยพย้ายถิ่นฐานไปตั้งหลักแหล่งอยู่ที่ บ้านกุดแห่ ตำบลหนองสิม อำเภอบุ่ง จังหวัดอุบลราชธานีในขณะนั้น หรือในปัจจุบันคือ บ้านกุดแห่ ตำบลกุดแห่ อำเภอเลิงนกทา จังหวัดยโสธร

อุปสมบท
ปี พ.ศ. 2457 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุ สังกัดคณะสงฆ์มหานิกาย โดยมี พระธรรมบาล วัดบ้านกุดมะฮง เป็นพระอุปัชฌาย์ จำพรรษาอยู่ที่วัดศรีบุญเรืองท่าแขก (วัดร้างบ้านกุดแห่ ปัจจุบันเป็นที่ธรณีสงฆ์วัดป่าสุนทราราม)

ปี พ.ศ. 2470 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้ขอทำการ ทัฬหิกรรม ญัตติเป็นพระภิกษุสังกัดคณะสงฆ์ธรรมยุติกนิกาย ณ พระอุโบสถวัดสร่างโศก อำเภอยโสธร จังหวัดอุบลราชธานี ในขณะนั้น ปัจจุบันคือ วัดศรีธรรมาราม (พระอารามหลวง) อำเภอเมือง จังหวัดยโสธร โดยมี พระครูจิตตวิโสธนาจารย์ (ทองพูน โสภโณ) เป็นพระอุปัชฌาย์ ในการนี้หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต และพระอาจารย์ที่ติดตามอีกหลายรูปร่วมนั่งหัตถบาตร

ชีวิตในร่มกาสาวพัสตร์และการศึกษาธรรม
ปี พ.ศ. 2457 หลังจากอุปสมบทแล้ว พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้มาจำพรรษาอยู่ที่วัดศรีบุญเรืองท่าแขก (วัดบ้านกุดแห่) ต่อมาได้รับแต่งตั้งเป็นเจ้าอาวาส ได้พัฒนาวัดจนเจริญรุ่งเรืองมีชื่อเสียงมากในยุคนั้น ท่านเป็นพระนักเทศนาโวหาร มีม้าเป็นพาหนะ ขี่ม้าไปเทศน์ตามบ้านต่างๆ เป็นพระนักพัฒนา มีความรู้ความชำนาญในด้านช่างไม้ ช่างก่อสร้าง งานแกะสลัก จึงได้ก่อสร้างเสนาสนะ ศาลาโรงธรรม หอธรรมาสน์อันมีลวดลายวิจิตร หอไตรรูปทรงสวยงามสำหรับเก็บหนังสือพระธรรมใบลาน อีกทั้งมีความรู้ด้านยาสมุนไพรและยังเก่งวิชาคาถาอาคม จนชาวบ้านตั้งฉายาว่า อาจารย์ดี ผีย่าน (ย่าน หมายถึง กลัว)

ศาลาวัดป่าสุนทราราม สร้างในสมัยหลวงปูดี ฉนฺโน เป็นเจ้าอาวาส
ปี พ.ศ. 2465 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้ออกธุดงค์เที่ยวหาเรียนวิชาอาคม หาของขลังและหาความรู้เพิ่มเติม ท่านได้เดินทางขึ้นไปทางสกลนคร นครพนม จึงได้พบกับ หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ที่บ้านสามผง อำเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม เมื่อได้ฟังธรรมจากหลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต แล้ว จึงเกิดความเลื่อมใสศรัทธาเชื่อว่าหลวงปู่มั่นเป็นผู้มีญาณวิเศษสำเร็จแล้ว เพราะทักท้วงได้อย่างถูกต้องเหมือนตาเห็นเป็นอัศจรรย์ จึงได้กราบขอฝากตัวเป็นลูกศิษย์ ให้ช่วยชี้แนะแนวทางประพฤติปฏิบัติให้ถูกต้องตามพระธรรมวินัย และได้จำพรรษาในเขตจังหวัดนครพนมและจังหวัดสกลนคร

ปี พ.ศ. 2469 มีเหตุการณ์สำคัญของ พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ที่ทำให้กองทัพธรรมสายของ หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล และ หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ซึ่งขณะนั้นพำนักอยู่เสนาสนะ บ้านสามผง อำเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม มีชื่อเสียงโด่งดังและได้รับความศรัทธาอย่างสูง เหตุการณ์ที่ว่านี้เป็นเพราะพระเถระที่ชาวบ้านศรัทธามาก 3 รูปได้ขอญัตติเป็นพระฝ่ายธรรมยุต ติดตามปฏิบัติธรรมไปกับ หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ได้แก่ พระอาจารย์ดี ฉนฺโน พระอาจารย์เกิ่ง อธิมุตฺตโก และพระอาจารย์สีลา อิสฺสโร

ปี พ.ศ. 2470 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้ทำการ ทัฬหิกรรม ญัตติเป็นพระภิกษุสังกัดคณะสงฆ์ธรรมยุติกนิกาย ณ พระอุโบสถวัดสร่างโศก อำเภอยโสธร จังหวัดอุบลราชธานี ในขณะนั้น ปัจจุบันคือ วัดศรีธรรมาราม (พระอารามหลวง) อำเภอเมือง จังหวัดยโสธร โดยมี พระครูจิตตวิโสธนาจารย์ (ทองพูน โสภโณ) เป็นพระอุปัชฌาย์ ในการนี้ หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต และพระอาจารย์ที่ติดตามอีกหลายรูปร่วมนั่งหัตถบาตร

ปี พ.ศ. 2471 เมื่อได้ฝึกอบรมจิตภาวนาและข้อวัตรปฏิบัติกับหลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต แล้ว พระอาจารย์ดี ฉนฺโน จึงธุดงค์กลับไปปักกลดที่ ดอนคอกวัว เพื่อโปรดชาว บ้านกุดแห่ ซึ่งเป็นบ้านของท่าน พ่อเฒ่าฝ่ายหน้า บุรารัตน์ เจ้าของที่ดินแปลงนี้ได้ถวายที่ดินเพื่อให้สร้างวัด พระอาจารย์ดี ฉนฺโน จึงสั่งให้ญาติโยมรื้อศาลากุฏิจากวัดศรีบุญเรืองท่าแขกทั้งหมดเอาไปปลูกสร้างวัดใหม่ที่บริเวณดอนคอกวัว และในปีนี้ พระอาจารย์ดี ฉนฺโน จึงได้สร้างวัดใหม่ให้เป็นวัดป่าปฏิบัติกัมมัฏฐานสายพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต และเห็นว่า พระอาจารย์อินทร์ สุนฺทโร (วงศ์เสนา) ซึ่งเป็นบิดาของท่านได้อุปสมบทมานานแล้ว จึงนำเรื่องเสนอพระเถระแต่งตั้ง พระอธิการอินทร์ สุนฺทโร เป็นเจ้าอาวาสรูปแรก และตั้งชื่อวัดให้คล้ายฉายาของเจ้าอาวาสรูปแรกซึ่งเป็นรูปปฐมฤกษ์ว่า วัดป่าสุนทราราม และพื้นที่วัดศรีบุญเรืองท่าแขกเดิมได้กลายเป็นธรณีสงฆ์ของวัดป่าสุนทราราม ตำบลกุดแห่ อำเภอเลิงนกทา จังหวัดยโสธร

ในระหว่างพรรษานี้ หลวงปู่สิงห์ ขนฺตยาคโม ศิษย์อาวุโสของหลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ซึ่งอยู่จำพรรษาที่บ้านหนองขอน จังหวัดอุบลราชธานี ได้รับจดหมายนิมนต์จาก พระครูพิศาลอรัญเขต เจ้าอาวาสวัดศรีจันทร์และเจ้าคณะธรรมยุตจังหวัดขอนแก่นในขณะนั้น ต่อมาก็คือ พระเทพสิทธาจารย์ (จันทร์ เขมิโย) ให้ไปช่วยเผยแผ่ธรรมปฏิบัติให้กับประชาชนชาวจังหวัดขอนแก่น หลังจากออกพรรษา พระอาจารย์ดี ฉนฺโน จึงได้เดินทางไปบ้านน่าหัวงัวเพื่อนมัสการหลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต และร่วมประชุมปรึกษาหารือในกิจนิมนต์ดังกล่าว ในการนี้มีพระภิกษุสามเณรลูกศิษย์ของหลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล และ หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต จากเมืองอุบลฯ เมืองสกลฯ เมืองนครพนม เมืองยโสธร เมืองหนองคาย และเมืองเลย ต่างก็เดินทางมาประชุมพร้อมกันในช่วงวันมาฆบูชา วันเพ็ญเดือน 3 ณ บ้านนาหัวงัว อำเภอกุดชุม จังหวัดอุบลราชธานีในขณะนั้น หรือในปัจจุบันคือจังหวัดยโสธร เมื่อที่ประชุมคณะสงฆ์ตกลงเห็นพ้องต้องกันแล้ว จึงได้แยกย้ายกันเดินทางมุ่งสู่จังหวัดขอนแก่น คณะสงฆ์กองทัพธรรมนำโดย หลวงปู่สิงห์ ขนฺตยาคโม พระอาจารย์มหาปิ่น ปญฺญาพโล พระอาจารย์ฝั้น อาจาโร พระอาจารย์ดี ฉนฺโน พระอาจารย์อ่อน ญาณสิริ พระอาจารย์เกิ่ง อธิมุตฺตโก พระอาจารย์สีลา อิสฺสโร เป็นต้น เมื่อไปถึงแล้วได้พำนักที่ ป่าช้าโคกเหล่างา ด้านทิศตะวันออกของเมืองขอนแก่น คณะสงฆ์จึงได้ร่วมกันสร้าง สำนักสงฆ์ป่าช้าโคกเหล่างา หรือ วัดป่าเหล่างา ขึ้น ซึ่งปัจจุบันก็คือ วัดป่าวิเวกธรรม อำเภอเมือง จังหวัดขอนแก่น

พระอุโบสถวัดภูเขาแก้ว ในปัจจุบัน
ปี พ.ศ. 2472 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้สร้างสำนักสงฆ์และจำพรรษาที่ วัดป่าโคกโจด ตำบลพระลับ อำเภอเมือง จังหวัดขอนแก่น ได้เทศนาสั่งสอนประชาชนให้ละมิจฉาทิฐิ เลิกจากการถือภูตฝีปีศาจ ให้มาตั้งมั่นในพระไตรสรณคมน์ กำหราบหมอผีมนต์ดำเดรัชฉานวิชา รักษาชาวบ้านด้วยยาสมุนไพร ตลอดระยะเวลา 3 ปี

ปี พ.ศ. 2475 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้ออกเดินธุดงค์ไปโปรดประชาชนชาวจังหวัดขอนแก่น ผ่านบ้านโสกแสง อำเภอน้ำพอง บ้านเม็งใหญ่ บ้านยางคำ อำเภอหนองเรือ และบ้านกุดเค้า อำเภอมัญจาคีรี จังหวัดขอนแก่น จึงได้พำนักจำพรรษาบริเวณนี้

ปี พ.ศ. 2476 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้จำพรรษาอยู่ที่ วัดป่าศิลาวิเวก อำเภอเมือง จังหวัดมุกดาหาร ในช่วงนี้ท่านได้ปฏิบัติธรรมกรรมฐานทำความเพียรอย่างอุกฤษฎ์ และได้รับ สามเณรถิร บุญญวรรณ เป็นศิษย์ ซึ่งต่อมาก็คือ หลวงปู่ถิร ฐิตธมฺโม หรือ พระครูสถิตธรรมวิสุทธิ์ (ถิร ฐิตธมฺโม)

ปี พ.ศ. 2479 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้มีโอกาสกราบถวายตัวเป็นศิษย์ หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล และได้ออกธุดงค์ติดตามหลวงปู่ใหญ่เสาร์ตลอดมา จนกระทั่งวาระสุดท้ายที่หลวงปู่เสาร์มรณภาพ

ในปีนี้ หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล ได้ปรารภถึงการเดินทางกลับจังหวัดอุบลราชธานี คณะศิษย์ทั้งหลายจึงได้จัดประชุมคณะสงฆ์และร่วมทำบุญในวันมาฆบูชา ณ วัดอ้อมแก้ว หรือ วัดเกาะแก้วอัมพวัน อำเภอธาตุพนม จังหวัดนครพนม ซึ่งถือเป็นภารกิจสุดท้ายของหลวงปู่ใหญ่เสาร์ที่จังหวัดนครพนมและถือเป็นการให้โอวาทครั้งสุดท้ายแก่คณะศิษย์ที่ไม่ได้เดินทางติดตามไปที่จังหวัดอุบลราชธานี การประชุมในครั้งนี้ ถือได้ว่าเป็นการประชุมพระธุดงค์กรรมฐานครั้งใหญ่ที่สุดของจังหวัดนครพนมในสมัยนั้น

คณะศิษย์ได้เดินทางติดตาม หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล ไปพำนักที่จังหวัดอุบลราชธานี ในครั้งนั้นมีพระภิกษุสามเณรไม่น้อยกว่า 70-80 รูป หลวงปู่ใหญ่เสาร์จึงแบ่งคณะศิษย์ออกเป็นหลายกลุ่มหลายคณะ โดยมีศิษย์อาวุโสรับเป็นหัวหน้าแต่ละคณะ พร้อมทั้งกำหนดหมู่บ้านต่างๆ ที่แต่ละคณะจะไปพำนักเพื่อโปรดญาติโยมชาวเมืองอุบลราชธานี เช่น หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล ไปพำนักจำพรรษาที่บ้านข่าโคม บ้านเกิดของท่าน พระอาจารย์ทองรัตน์ กนฺตสีโล ศิษย์อาวุโสฝ่ายมหานิกาย ไปตั้งวัดจำพรรษาอยู่ที่บ้านชีทวน พระอาจารย์บุญมาก ฐิติปุญโญ ไปอยู่บ้านท่าศาลา พระอาจารย์ทอง อโสโก ไปอยู่บ้านสวนงัว และพระอาจารย์ดี ฉนฺโน ไปอยู่บ้านกุดแห่ ซึ่งเป็นบ้านของท่าน เป็นต้น

ปี พ.ศ. 2480 สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส) ในขณะที่ดำรงสมณศักดิ์เป็น พระพรหมมุนี และดำรงตำแหน่งเป็นเจ้าอาวาสวัดสุปัฏนารามวรวิหารและเจ้าคณะมณฑลนครราชสีมาในขณะนั้น ได้ขอให้ พระครูวิเวกพุทธกิจ (เสาร์ กนฺตสีโล) พิจารณาสร้างวัดป่ากรรมฐานขึ้นที่อำเภอพิบูลมังสาหาร ด้วยเหตุนี้ หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล จึงมอบหมายให้ พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ออกธุดงค์ไปยังอำเภอพิบูลมังสาหาร ตั้งสำนักปฏิบัติธรรมกรรมฐานที่ ป่าช้าโคกภูดิน บริเวณเนินเขาสูง โดยมีสมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (อ้วน ติสฺโส)และชาวอำเภอพิบูลมังสาหารได้ให้การอุปถัมภ์สนับสนุน ชาวบ้านเรียกสำนักแห่งนี้ว่า วัดป่าภูดิน หรือ วัดป่าภูเขาแก้ว โดยมี พระอาจารย์ดี ฉนฺโน เป็นเจ้าอาวาสรูปแรกและอยู่จำพรรษาที่วัดแห่งนี้เป็นเวลานานหลายปี ซึ่งในปัจจุบันก็คือ วัดภูเขาแก้ว อำเภอพิบูลมังสาหาร จังหวัดอุบลราชธานี

พระพุทธไสยาสน์ (พระนอน) ณ วัดดอนธาตุ อ.พิบูลมังสาหาร จ.อุบลราชธานี
ปี พ.ศ. 2481 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน และชาวอำเภอพิบูลมังสาหาร ได้ก่อสร้าง วัดดอนธาตุ ขึ้นเพื่อถวาย หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล เนื่องด้วยหลวงปู่ใหญ่เสาร์ได้ไปสำรวจเกาะแก่งน้อยใหญ่ตามลำแม่น้ำมูลทางตอนใต้ของเมืองพิบูลมังสาหาร และได้ปรารภว่าอยากสร้าง เกาะดอนธาตุ แห่งนี้ขึ้นเป็นวัดป่ากรรมฐานเพราะมีความเหมาะสม จึงมอบหมายให้ พระอาจารย์ดี ฉนฺโน รับหน้าที่ดูแลการสร้างวัดและเสนาสนะ ซึ่งในวัดแห่งนี้ได้สร้าง พระพุทธไสยาสน์ (พระนอน) ขึ้นตามดำริของหลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล โดยมี พระอาจารย์ดี ฉนฺโน เป็นช่างปั้นพระพุทธรูปในครั้งนี้ และในการนี้ หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล ได้ตั้งชื่อ เกาะดอนธาตุ แห่งนี้ว่า วัดเกาะแก้วพระนอนคอนสวรรค์วิเวกพุทธกิจศาสนา ครูบาอาจารย์ในสมัยนั้นเรียกสั้นๆว่า วัดเกาะแก้ว ต่อมากรมการศาสนาได้เปลี่ยนชื่อให้เป็น วัดดอนธาตุ ดังปรากฏในปัจจุบัน ซึ่งปัจฉิมวัยของหลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล ได้พำนักจำพรรษา ณ วัดดอนธาตุ อำเภอพิบูลมังสาหาร จังหวัดอุบลราชธานี อันเป็นสถานที่ที่ พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้สร้างถวายแห่งนี้

ปี พ.ศ. 2485 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้ธุดงค์ติดตามอุปัฏฐากรับใช้หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล ในวาระสุดท้าย และได้อยู่ในเหตุการณ์ขณะที่ หลวงปู่เสาร์ กนฺตสีโล มรณภาพ ในอิริยาบถนั่งกราบพระประธานครั้งที่ 3 ภายในพระอุโบสถวัดอำมาตยาราม อำเภอวรรณไวทยากร จังหวัดนครจัมปาศักดิ์ ประเทศไทย ในขณะนั้น (ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของแขวงจำปาศักดิ์ ประเทศลาว) เมื่อวันอังคาร แรม 3 ค่ำ เดือน 3 ปีมะเมีย ตรงกับวันที่ 3 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2485 สิริอายุ 82 ปี พรรษา 62 คณะศิษย์ได้เชิญศพของท่านกลับมา ณ วัดบูรพาราม อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี และได้ทำการฌาปนกิจในวันที่ 15 - 16 เมษายน พ.ศ. 2486

ปี พ.ศ. 2493 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้ไปพำนักอยู่จำพรรษาและรับเป็นเจ้าอาวาส วัดป่าแสนสำราญ อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบลราชธานี เพื่อโปรดญาติโยมในท้องที่อำเภอวารินชำราบ และในช่วงออกพรรษาของแต่ละปี ท่านก็ได้ออกธุดงค์ปลีกวิเวกไปตามท้องที่ต่างๆเพื่อโปรดศรัทธาญาติโยม

ปี พ.ศ. 2498 พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ในปัจฉิมวัยได้เดินทางกลับไปพำนักอยู่จำพรรษาอยู่ บ้านกุดแห่ ซึ่งเป็นบ้านของท่าน และรับเป็นเจ้าอาวาสวัดป่าสุนทราราม บ้านกุดแห่ ตำบลกุดเชียงหมี อำเภอเลิงนกทา จังหวัดอุบลราชธานี ในขณะนั้น ซึ่งปัจจุบันก็คือ วัดป่าสุนทราราม บ้านกุดแห่ ตำบลกุดแห่ อำเภอเลิงนกทา จังหวัดยโสธร

มรณภาพ
การปลงอายุสังขาร เมื่อปี พ.ศ. 2502 ในต้นเดือนกุมภาพันธ์ พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้นัดญาติโยมบ้านกุดแห่ บ้านดอนสวรรค์ บ้านดอนป่าโมง บ้านดอนม่วง ให้มาประชุมกัน ณ วัดป่าสุนทราราม เมื่อถึงเวลาได้มีศรัทธาญาติโยมมากันเป็นจำนวนมาก ท่านได้กล่าวในที่ประชุมว่า "...ป่วยอยู่ที่วัดภูถ้ำพระหลายวันแล้ว ได้สกัดหินออกให้ถ้ำกว้างขึ้น ได้พระงามา 1 องค์ ในหลืบหิน ขณะนี้อาการป่วยมีปวดบั้นเอวมาก ได้นิมิตว่าเดินเข้าวัดได้เห็นคนปั้นขี้ผึ้ง แล้วได้ถามว่าปั้นอะไร เขาตอบว่าปั้นเอวพระอาจารย์ดี ถามอีกต่อว่าต่อได้ไหม เขาตอบว่าต่อไม่ได้เป็นขี้เถาไปแล้ว นิมิตนั้นอาตมาเห็นว่าการป่วยคราวนี้คงจะหายได้ยาก..." และท่านได้มอบหมายให้ พระอาจารย์สิงห์ทอง ปภากโร ลูกศิษย์องค์สำคัญ ซึ่งต่อมาก็คือ พระครูสุนทรศีลขันธ์ (สิงห์ทอง ปภากโร) เป็นเจ้าอาวาสวัดป่าสุนทรารามแทน และหลังจากนั้น 3 วันต่อมา พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้เดินทางไปพำนัก ณ วัดป่าแสนสำราญ อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบลราชธานี ซึ่งท่านได้ให้เหตุผลว่า "...เพราะที่นั้นเป็นศูนย์กลาง ศิษย์ทางใต้ ทางกรุงเทพฯ ก็จะมารวมกันที่นี่ ทางตะวันออก พิบูลมังสาหาร นาจะหลวย เดชอุดม ก็จะมารวมกันที่นั้น ทางเหนือ เขมราฐ อำนาจเจริญ ยโสธร กุดแห เลิงนกทา มุกดาหาร สกลนคร นครพนม ก็จะมารวมกันที่วัดป่าแสนสำราญได้ง่าย..."

ปัจฉิมวัย ในวาระสุดท้ายของชีวิต พระอาจารย์ดี ฉนฺโน มีอาการอาพาธบริเวณช่องท้องและเอว ได้เข้ารักษาอาการอาพาธที่โรงพยาบาลทหาร อำเภอวารินชำราบ และโรงพยาบาลสรรพสิทธิประสงค์ จังหวัดอุบลราชธานี แต่อาการอาพาธไม่ดีขึ้น ท่านเล่าว่า "นิมิตเห็นว่าชาติปางก่อน เป็นพ่อค้า ได้นำสินค้าขึ้นเกวียนบรรทุกไปขายที่เมืองต่างๆ โดยใช้วัวลากจูง แล้วได้ใช้เหล็กปฏักอันแหลมคมทิ่มแทงที่เอวของวัว เพื่อให้มันลางจูงเกวียนไป กรรมที่เคยทำไว้ในอดีตชาตินั้นส่งผลให้เจ็บป่วยบ่อย รักษาอย่างไรก็ไม่หาย"

ปัจฉิมพจน์ วันที่ 8 เมษายน พ.ศ. 2502 เมื่อเวลาประมาณตี 4 เกือบตี 5 พระเณรลูกศิษย์ในวัดป่าแสนสำราญ นั่งล้อมเป็นหัตถบาตร พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ท่านได้ให้ พระอาจารย์พุธ ฐานิโย พยุงอยู่ในอิริยาบทนั่งพิงหมอนสามเหลี่ยม แล้วท่านก็ได้พิจารณามองไปรอบๆ อีกทั้งกาลเวลาใกล้รุ่งเป็นเวลาอันเงียบสงบ และแล้วท่านก็แสดงธรรมเป็นวาระสุดท้าย โดยมีปัจฉิมพจน์ว่า "ผู้ที่อยู่ที่นี้จงฟัง...เบญจขันธ์นั้นเป็นของโลก ศิษย์แห่งพระพุทธองค์ที่ต่อสู้ปฏิบัติมาตลอดก็เพื่อเวลานี้ ถึงเวลาที่จะต้องปล่อยวางเบญจขันธ์สังขารเสีย ต่อนี้ไป ให้ผู้ที่อยู่หมั่นบำเพ็ญเพียรภาวนาตามแนวทางครูอาจารย์ที่สืบปฏิบัติมา กำหนดจิตรู้ที่ตนเท่านั้น..." หลังจากท่านพูดจบก็นิ่งเงียบไปประมาณ 5 นาที ท่านก็ได้ละสังขารไป มรณภาพลงด้วยอาการอันสงบ ณ ที่นั้น

พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ได้มรณภาพในอิริยาบทท่านั่งสมาธิ พิงหมอนอิงใบใหญ่ เมื่อวันที่ 8 เมษายน พ.ศ. 2502 เวลา 05.30 น. ณ วัดป่าแสนสำราญ อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบลราชธานี สิริอายุ 66 ปี พรรษา 45 ซึ่งทางราชการ คณะสงฆ์จังหวัดอุบลราชธานี และคณะศิษยานุศิษย์ ได้ลงมติให้จัดพิธีฌาปนกิจ ในวันที่ 10 - 14 มีนาคม พ.ศ. 2503 เป็นเวลา 5 วัน 5 คืน

หลวงปู่ผาง (5 สิงหาคม พ.ศ. 2445 — 24 มีนาคม พ.ศ. 2525) พระคณาจารย์สายพระป่าในประเทศไทย ที่ได้อุทิศตนให่แก่พระพุทธศาสนา จนประชาชนชาวพุทธศาสนาได้เลื่อมใสศรัทธาท่าน และเวลามีงานบุญใด ๆ ท่านก็จะเป็นองค์ประธานร่วมอนุโมทนาในการทำบุญในครั้งนี้ด้วย ท่านได้สร้างพระพุทธรูป สร้างสาธารณะให้ดียิ่งขึ้น เพื่อเจริญพระพุทธศาสนาต่อไป

หลวงพ่อผางท่านมีนามเดิมว่า ผาง ครองยุติ เกิดเมื่อวันที่ 5 สิงหาคม พ.ศ. 2445 ณ บ้านกุดกะเสียน ตำบลเขื่องใน อำเภอเขื่องใน จังหวัดอุบลราชธานี เป็นบุตรของนายทัน และ นางบัพพา ครองยุติ ในช่วงชีวิตเยาว์วัย หลวงปู่ท่านได้เรียนจบชั้นประถมศึกษาปีที่ 4 ท่านมีอุปนิสัยรักความเป็นธรรม มีความซื่อสัตย์ มีความเมตตากรุณาต่อสัตว์ และ ชอบทำประโยชน์ให้กับส่วนรวมเสมอ [1] ต่อมาได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุในมหานิกาย เมื่อปี พ.ศ. 2465 ณ วัดเขื่องกลาง บ้านเขื่องกลาง ตำบลเขื่องใน อำเภอเขื่องใน จังหวัดอุบลราชธานี โดยมีพระครูดวน เป็นพระอุปัชฌาย์ พระอาจารย์ดี เป็นพระกรรมวาจาจารย์ ท่านศึกษาพระธรรมวินัย มีความรู้พอสมควร ต่อมาจึงได้ลาสิกขาจากสมณเพศ และได้มีครอบครัวตามประเพณีอยู่หลายปี ภรรยาของท่านเป็นคนบ้านแดงหม้อ ต. แดงหม้อ อ. เขื่องใน จ. อุบลราชธานี แต่ไม่มีบุตร[2]

ในชีวิตฆราวาสของท่าน ท่านเป็นคนที่มีความขยัน มีความใส่ใจในงาน ประกอบอาชีพทำไร่ไถนา บางครั้งก็เป็นพ่อค้าเรือใหญ่บรรทุกข้าวจากแม่น้ำมูลไปขายตามลำน้ำชีน้อย บางครั้งก็เป็นพ่อค้าวัว นำวัวไปขายที่เขมรต่ำ หลวงปู่ได้ใช้ความพยายามอย่างเต็มที่ในการสร้างฐานะให้แก่ครอบครัว[3] ต่อมาเมื่ออายุได้ 43 ปี ท่านก็ได้ตัดสินใจออกบวชครั้งที่ 2 เมื่อปี พ.ศ. 2488 เป็นพระภิกษุฝ่ายธรรมยุติกนิกาย พร้อมกับภรรยา ภรรยาบวชเป็นแม่ชี ส่วนเงินที่เหลือ ท่านได้มอบให้กับบุตรบุญธรรม ที่วัดคูขาด บ้านคูขาด ต.หนองเหล่า อ.เขื่องใน จ.อุบลราชธานี มีพระครูศรีสุตาภรณ์ (สี พุทธสาโร) เป็นพระอุปัชฌาย์ ส่วนพระกรรมวาจาจารย์และพระอนุสาวนาจารย์ไม่ปรากฏ หลังจากอุปสมบทแล้ว ท่านได้จำพรรษาอยู่ที่วัดเดิม แต่ท่านได้เข้าศึกษาอบรมพระกรรมฐาน อยู่ในสำนักวัดป่าวารินชำราบ อ.วารินชำราบ จ.อุบลราชธานี กับพระญาณวิศิษฏ์สมิทธิวีราจารย์ (สิงห์ ขนฺตยาคโม) และหลวงปู่มหาปิ่น ปญฺญาพโล และหลังจากปฏิบัติธรรมกับพระอาจารย์สิงห์แล้ว ท่านก็เดินธุดงค์ไปฝากตัวเป็นศิษย์กับหลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ได้พอสมควร ก็ท่องเที่ยววิเวกไปแต่ผู้เดียวในป่าเขา จังหวัดเพชรบูรณ์ เป็นถิ่นทุรกันดารเป็นเวลาหลายปี

ต่อมาท่านได้เดินธุดงค์ไปจำพรรษาอยู่หลายวัด และในระหว่างนั้น ท่านได้สร้างวัดแห่งใหม่ขึ้นมาคือ วัดบ้านแจ้ง ในปี พ.ศ. 2505 และได้เป็นประธานในการสร้างพระธาตุขามแก่น นโรดม ในปี พ.ศ. 2523 เพื่อเฉลิมฉลองกรุงรัตนโกสินทร์มีอายุได้ 200 ปี (พ.ศ. 2325 — พ.ศ. 2525) และท่านได้ร่วมทอดผ้ากฐินสามัคคีเมื่อวันที่ 21 พฤศจิกายน พ.ศ. 2524[4] หลวงปู่ท่านได้เข้ารักษา(ตัว)เมื่อวันที่ 28 พฤศจิกายน พ.ศ. 2524 วัดที่ ท่านจำพรรษาคือวัดอุดมคงคาคีรีเขต (ดูน) บ้านดอนแก่นเท่า ตำบลนางาม อำเภอมัญจาคีรี จังหวัดขอนแก่นและได้ถึงแก่มรณภาพเมื่อวันที่ 24 มีนาคม พ.ศ. 2525 สิริรวมอายุได้ 79 ปี

หลวงปู่ขาว อนาลโย นามเดิมชื่อ ขาว โคระถา เกิดวันอาทิตย์ที่ 28 ธันวาคม พ.ศ. 2431 ปีชวด ที่บ้านบ่อชะเนง ตำบลหนองแก้ว อำเภออำนาจเจริญ จังหวัดอุบลราชธานี (ปัจจุบันขึ้นกับตำบลหนองแก้ว อำเภอหัวตะพาน จังหวัดอำนาจเจริญ) บิดาชื่อ พั่ว โคระถา มารดาชื่อ รอด โคระถา มีพี่น้องร่วมท้องเดียวกัน 7 คน ท่านเป็นคนที่ 4 ทำอาชีพหลักของครอบครัว คือ ทำนาและค้าขาย ต่อมาท่านได้สมรสกับนางมี โคระถา เมื่อ พ.ศ. 2452 ขณะอายุได้ 20 ปี มีบุตรด้วยกัน 3 คน

ใช้ชีวิตคู่ได้ 11 ปี จึงได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุในพระพุทธศาสนา นอกจากหลวงปู่ขาวแล้วยังมีผลผลิตทางธรรมจากบ้านบ่อชะเนงและเป็นญาติกับหลวงปู่ขาว อีก 2 รูป คือ สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (มานิต ถาวโร) เจ้าอาวาสวัดสัมพันธวงศาราม พระอารามหลวงชั้นตรี ชนิดวรวิหาร กรุงเทพมหานคร และพระราชปรีชาญาณมุนี (หลอม มหาวิริโย ป.ธ.๗) เจ้าอาวาสวัดบ่อชะเนง และเจ้าคณะจังหวัดอำนาจเจริญ (รูปปัจจุบัน)

อุปสมบท 

ท่านได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุเมื่อวันที่ 2 พฤษภาคม พ.ศ. 2462 ที่วัดโพธิ์ศรี (ปัจจุบันคือวัดบ่อชะเนง) บ้านบ่อชะเนง ตำบลหนองแก้ว อำเภอหัวตะพาน จังหวัดอำนาจเจริญ สังกัดคณะมหานิกาย มีท่านพระครูพุฒิศักดิ์ฯ เจ้าคณะอำเภออำนาจเจริญ เป็นพระอุปัชฌาย์ มีพระอาจารย์บุญจันทร์ฯ เป็นพระกรรมวาจาจารย์ และจำพรรษาที่วัดโพธิ์ศรี 6 พรรษา ต่อมาหลวงปู่ขาวเกิดความศรัทธาในปฏิปทาของพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต จึงได้ญัตติกรรมเป็นพระธรรมยุติกนิกายเมื่อ พ.ศ. 2468 ขณะมีอายุได้ 37 ปี ณ พัทธสีมาวัดโพธิสมภรณ์ จังหวัดอุดรธานี มีพระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (จันทร์ สิริจนฺโท) เป็นประธานพิธี พระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) ครั้งดำรงสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะที่ พระชิโนวาทธำรง เป็นพระอุปัชฌาย์ พระอาจารย์บุญ ปญฺญาวุฑโฒ เป็นพระกรรมวาจาจารย์ 

ชีวิตสมณะ

การแสวงหาธรรม และปฏิปทา

หลังกระทำญัตติกรรมเข้าคณะธรรมยุติกานิกายแล้ว ท่านได้จำพรรษาอยู่ที่จังหวัดอุดรธานีเป็นเวลา 8 ปี จากนั้นได้เดินธุดงค์ตาม ท่านพระอาจารย์หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต ไปปฏิบัติธรรมในสถานที่ต่าง ๆ ท่านออกเดินทางทุกปี และได้สมบุกสมบันไปแทบทุกภาคของประเทศ
นอกจากนี้ ท่านยังได้เคยเดินธุดงค์ร่วมกับ หลวงปู่ฝั้น อาจาโร หลวงปู่แหวน สุจิณฺโณ หลวงปู่ตื้อ อจลธมฺโม หลวงปู่ชอบ ฐานสโม เป็นเวลารวมกันหลายปีอีกด้วย
ท่านได้สร้างบารมีอยู่ในป่าเขาเป็นเวลายาวนาน มีประสบการณ์มากมายเกี่ยวกับสัตว์ป่าทั้งหลาย เช่น สิง ค่าง ช้าง เสือ เวลาท่านนึกถึงอะไร สิ่งนั้นมักจะมาตามความรำพึงนึกคิดเสมอ เช่น นึกถึงช้าง ว่าหายหน้าไปไหนนานไม่ผ่านมาทางนี้เลย พอตกกลางคืนดึก ๆ ช้างก็จะมาหาจริง ๆ และ เดินตรงมายังกุฏิที่ท่านพักอยู่ พอให้ท่านทราบว่าเขามาหาแล้ว ช้างก็จะกลับเข้าป่าไป เวลาที่ท่านนึกถึงเสือ ก็เช่นกัน นึกถึงตอนกลางวันตกกลางคืนเสือก็มาเพ่นพ่านภายในวัดบริเวณที่ท่านพักอยู่ 

คุณหมออวย เกตุสิงห์ เขียนไว้ในประวัติอาพาธ ซึ่งเป็นภาคผนวกของหนังสือ อนาลโยวาท ว่า เวลาท่านไม่สบายอยู่ในป่าเขา มักจะไม่ใช้หยูกยาอะไรเลย จะใช้แต่ธรรมโอสถ ซึ่งได้ผลทั้งทางร่างกายและจิตใจไปพร้อม ๆ กัน ท่านเคยระงับไข้ด้วยวิธีภาวนามาหลายครั้ง จนเป็นที่มั่นใจต่อการพิจารณาเวลาไม่สบาย

 
ท่านพระอาจารย์หลวงตามหาบัว เล่าถึง หลวงปู่ขาว ในหนังสือ "ปฏิปทาของพระธุดงค์กรรมฐานสายพระอาจารย์หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต" ว่าหลวงปู่ขาว ได้บรรลุธรรมชั้นสุดยอดในราวพรรษาที่ 16-17 ในสถานที่ซึ่งมีนามว่าโหล่งขอด แห่งอำเภอพร้าว จังหวัดเชียงใหม่ โดยได้เขียนเล่าไว้ว่า "เย็นวันหนึ่ง เมื่อปัดกวาดเสร็จ หลวงปู่ขาว ออกจากที่พักไปสรงน้ำ ได้เห็นข้าวในไร่ชาวเขา กำลังสุกเหลืองอร่าม ทำให้เกิดปัญหาขึ้นมาในขณะนั้นว่า ข้าวมันงอกขึ้นมาเพราะมีอะไรเป็นเชื้อพาให้เกิด ใจที่พาให้เกิดตายอยู่ไม่หยุด ก็น่าจะมีอะไรเป็นเชื้ออยู่ภายในเช่นเดียวกันกับเมล็ดข้าว เชื้อนั้น ถ้าไม่ถูกทำลายเสียที่ใจให้สิ้นไป จะต้องพาให้เกิดตายอยู่ไม่หยุด ก็แล้วอะไรเป็นเชื้อของใจเล่า ถ้าไม่ใช่กิเลสอวิชชา ตัณหาอุปาทาน ท่านคิดทบทวนไปมา โดยถืออวิชชาเป็นเป้าหมายแห่งการวิพากษ์วิจารณ์ พิจารณาย้อนหน้าถอยหลัง อนุโลมปฏิโลมด้วยความสนใจอยากรู้ตัวจริงแห่งอวิชชา นับแต่หัวค่ำจนดึกไม่ลดละการพิจารณาระหว่าง อวิชชา กับ ใจ จวนสว่างจึงตัดสินใจกันลงได้ด้วยปัญญา อวิชชาขาดกระเด็นออกจากใจไม่มีอะไรเหลือ การพิจารณาข้าว ก็มายุติกันที่ข้าวสุก หมดการงอกอีกต่อไป การพิจารณาจิต ก็มาหยุดกันที่ อวิชชาดับ กลายเป็นจิตสุกขึ้นมา เช่นเดียวกับ ข้าวสุก จิตหมดการก่อกำเนิดเกิดในภพต่าง ๆ อย่างประจักษ์ใจ สิ่งที่เหลือให้ชมอย่างสมใจ คือ ความบริสุทธิ์แห่งจิตล้วน ๆ ในกระท่อมกลางเขา มีชาวป่าเป็นอุปัฏฐากดูแล ขณะที่จิตผ่านดงหนาป่ากิเลสวัฏฏ์ไปได้ แล้วเกิดความอัศจรรย์อยู่คนเดียวตอนสว่าง พระอาทิตย์ก็เริ่มสว่างบนฟ้า ใจก็เริ่มสว่างจากอวิชชาขึ้นสู่ธรรมอัศจรรย์ถึงวิมุตติหลุดพ้นในเวลาเดียว กันกับพระอาทิตย์อุทัย ช่างเป็นฤกษ์งามยามวิเศษเสียจริง

 
ท่านได้ธุดงค์จาริกไปตามถิ่นต่าง ๆ จนในที่สุดก็มาพำนักจำพรรษาอยู่ที่ วัดถ้ำกลองเพล อำเภอเมือง จังหวัดหนองบัวลำภู เมื่อ พ.ศ. 2501 จวบจนมรณภาพ

 
มรณภาพ

คุณหมออวย เกตุสิงห์ ได้เล่าเกี่ยวกับปัจฉิมกาลของท่านไว้ในหนังสือ อนาลโยวาท ว่า ท่านทุพพลภาพอยู่ถึง 9 ปี แต่สุขภาพจิตยังดีมีนิสัยรื่นเริงติดตลกในระยะสามปีสุดท้าย นัยน์ตาของท่านมืดสนิทเพราะต้อแก้วตา หรือ ต้อกระจก หูก็ตึงมาก เพราะหินปูนจับกระดูก แต่ท่านก็มิได้เดือดร้อนใจ และสามารถบอกกำหนดอายุขัยของตนเองได้ว่า จะมรณภาพอายุ 95 ปี ซึ่งก็เป็นจริงดังที่ท่านได้กล่าวไว้ 
หลวงปู่ขาวท่านถึงแก่มรณภาพในวันจันทร์ที่ 16 พฤษภาคม พ.ศ. 2526 สิริชนมายุ 94 ปี 4 เดือน 12 วัน พรรษา 64

 โดยพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศรมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯรับสรีระสังขารของหลวงปู่ขาวไว้ในพระบรมราชานุเคราะห์โดยตลอดจนถึงวันพิธีพระราชทานเพลิงสรีระสังขาร โดยตั้งบำเพ็ญพระราชกุศล ณ วัดถ้ำกลองเพล มีสวดพระอภิธรรมโดยพระพิธีธรรมหลวงตลอด 7 วัน

ในการนี้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯพระราชทานโกศโถ พร้อมฉัตรเบญจาตั้งประดับประกอบเกียรติยศเสมอพระราชาคณะชั้นธรรม นับเป็นพระมหากรุณาธิคุณเป็นล้นพ้นอันหาที่สุดมิได้และเป็นกิตติคุณแด่หลวงปู่ขาว อนาลโย สืบไป และกำหนดการพิธีพระราชทานเพลิงสรีระสังขารในวันที่ 11 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2527

โดยในวันพระราชทานเพลิงสรีระสังขารหลวงปู่ขาว พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศรมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เสด็จพระราชดำเนินมาทรงเป็นองค์ประธานในการพระราชทานเพลิงสรีระสังขารของหลวงปู่ขาวด้วยพระองค์เอง พร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง และ สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ในวันนั้น

ปรากฏว่า วัดถ้ำกลองเพล ซึ่งมีอาณาบริเวณหลายพันไร่กลับคับแคบไปถนัดใจ ประชาชนจากทั่วทุกสารทิศหลั่งไหลกันมาถวายสักการะสรีระสังขารของท่าน เป็นจำนวนนับแสนคน นับเป็นประวัติการณ์อันสูงสุดของประเทศไทยเลยทีเดียว 
ธรรมโอวาท

ต่อไปนี้เป็นส่วนหนึ่งของพระธรรมเทศนาของท่าน ที่ได้เทศน์โปรดพระเณรและญาติโยม ณ บ้านบ่อชะเนง (บ้านเกิดของท่าน)
"คนเกิดมาไม่เหมือนกัน เพราะมีความประพฤติที่ต่างกัน ผู้ที่เขาประพฤติดี รักษาศีลมีการให้ทาน มีการสดับรับฟังพระธรรม เขาจึงมีปัญญาดี มีการศึกษาเล่าเรียนดี การจำแนกสัตว์ให้ดีให้ชั่วต่าง ๆ กัน มันเป็นเพราะกรรม ถ้ามันยังทำกรรมอยู่ ก็ต้องได้รับผลกรรมทั้งกรรมดีกรรมชั่ว มันต้องได้รับผลตอบแทน เหตุนี้ เราจึงควรทำกุศล รักษาศีลให้บริสุทธิ์สมบูรณ์ แล้วทำสมาธิจะมีความสงบสงัด จิตรวมลงได้ง่าย เพราะมันเย็น มันราบรื่นดี ไม่มีลุ่มไม่มีดอน จงพากันทำไป ในอิริยาบถทั้งสี่ นั่ง นอน ยืน เดิน อะไรก็ได้ แล้วแต่ความถนัด แล้วแต่จริต อันใดมันสะดวกสบายใจ หายใจดี ไม่ขัดข้องฝืดเคือง อันนั้นควรเอาเป็นอารมณ์ของใจ 
พุทโธ พุทโธ หมายความว่า ให้ใจยึดเอาพุทโธเป็นอารมณ์ เพื่อป้องกันไม่ให้จิตออกไปสู่อารมณ์ภายนอก เพราะอารมณ์ภายนอกมันชอบไปจดจ่ออยู่กับ รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส ความถูกต้องทางกาย หากทุกสิ่งทุกอย่างมันไปจดจ่ออยู่ที่นั่น จิตมันจะไม่รวมลง นี่แหละ เรียกว่า มาร คือ ไม่มีสติ อย่าให้จิตไปจดจ่ออย่างนั้น ให้มาอยู่กับผู้รู้ ให้น้อมเอา พระพุทธเจ้า พระธรรม พระสงฆ์ เป็นอารมณ์ จะอยู่ในอิริยาบถใด ก็ให้มีความเพียร ผู้ที่ภาวนาจิตสงบลงชั่วช้างพับหู งูแลบลิ้น ชั่วไก่กินน้ำ นี่ อานิสงส์อักโข ให้ตั้งใจทำไป
การที่จิตรวมลงไปบางครั้ง มี 3 ขั้นสมาธิ คือ ขณิกสมาธิ อุปจารสมาธิ อัปปนาสมาธิ หากรวมลง ขณิกสมาธิ เราบริกรรมไป พุทโธ หรืออะไรก็ตาม จิตสงบไปสบายไปสักหน่อย มันก็ถอนขี้นมา ก็คิดไปอารมณ์เก่าของมันนี่ ส่วนหากรวมลงไปเป็น อุปจารสมาธิ ก็นานหน่อยกว่าจะถอนขึ้นไปสู่อารมณ์อีกให้ภาวนาไป อย่าหยุดอย่าหย่อน ค่อยเป็นค่อยไป ไม่ต้องไปนึกคาดหวังอะไร อย่าให้มีความอยาก เพราะมันเป็นตัณหา ตัวขวางกั้นไม่ให้จิตรวม ไม่ต้องไปกำกับว่า อยากให้เป็นอย่างนั้นอย่างนี้ การอยากให้จิตรวมลง เหล่านี้แหละ เป็นนิวรณ์ตัวร้าย ให้ปฏิบัติความเพียรไม่หยุดหย่อน เอาเนื้อและเลือด ตลอดจนชีวิตถวายบูชาพระพุทธเจ้า พระธรรม และ พระสงฆ์ เราจะเอาชีวิตจิตใจ ถวายบูชาพระรัตนตรัย ตลอดจนวันตาย นี่ก็เป็นมัชฌิมาปฏิปทา แล้วจิตจะรวมลงอย่างไร เมื่อไร ก็จะเป็นไปเองเมื่อใจเป็นกลาง ปล่อยวาง สงบถูกส่วน"

 
ปัจฉิมบท

รูปปั้นหุ่นขี้ผึ้งของหลวงปู่ขาว อนาลโย จัดแสดงที่พิพิธภัณฑ์หุ่นขี้ผึ้งไทย อำเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม
ท่านพระอาจารย์หลวงตามหาบัว ได้พรรณนาถึงเมตตาธรรม และ ตปธรรม ของ หลวงปู่ขาว ไว้ในหนังสือ ปฏิปทาของพระธุดงค์กรรมฐาน สายท่านพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต มีข้อความตอนหนึ่งว่า 
"ท่านอาจารย์องค์นี้มีความเด็ดเดี่ยวมาก การนั่งภาวนาตลอดสว่างท่านทำได้สบายมาก ถ้าไม่เป็นผู้มีใจกล้าหาญกัดเหล็กกัดเพชรจริง ๆ จะทำไม่ได้ จึงขอชมเชยอนุโมทนากับท่านอย่างถึงใจ เพราะเป็นที่แน่ใจในองค์ท่านร้อยเปอร์เซนต์ว่า เป็นผู้สิ้นภพสิ้นชาติอย่างประจักษ์ใจ ทั้งที่ยังครองขันธ์อยู่"
ในบทความภาคผนวกตอนหนึ่งของหนังสือ อนาลโยวาท ได้เล่าถึงเหตุการณ์ในครั้งหนึ่งว่า "วันหนึ่ง มีชายแปลกหน้าวัยฉกรรจ์ผู้หนึ่ง ปรากฏกายขึ้นที่วัด ขอเข้านมัสการท่านอาจารย์ พอได้พบก็ตรงเข้าไปกราบถึงที่เท้า แล้วเอ่ยปากขอบพระคุณที่ท่านช่วยเขาให้พ้นจากโทษมหันต์ พร้อมเล่าว่า เขาเป็นทหารไปรบที่ประเทศลาวเป็นเวลานาน พอกลับมาบ้าน ก็ได้รู้ว่าภรรยานอกใจ จึงโกรธแค้น เตรียมปืนจะไปยิงทิ้งทั้งคู่ แต่ยังไม่ทันได้กระทำเช่นนั้น เพราะกินเหล้าเมา แล้วหลับฝันไปว่า มีพระแก่องค์หนึ่งมาขอบิณฑบาตความอาฆาตโกรธแค้น และเทศน์ให้ฟังถึงบาปกรรมของการฆ่า จนเขายอมยกโทษ ให้อภัย ละความพยาบาท ได้ถามในฝัน ได้ความว่า พระภิกษุองค์นั้น ชื่อ ขาว มาแต่เมืองอุดรฯ พอตื่นขี้นจึงออกเดินทางมาเสาะหาท่าน จนได้พบที่วัด เช่นนี้" หลวงปู่ขาว ท่านกล่าวอนุโมทนา แล้วอบรมต่อไปให้เข้าใจหลักธรรม ตลอดจนผลของการงดเว้นจากการฆ่า ทำให้ชายผู้นั้นซาบซึ้งในรสพระธรรม จนตัดสินใจที่จะอุปสมบทต่อไป เรื่องนี้ เป็นหลักฐานว่า ความเมตตาของท่านเปี่ยมล้น และครอบคลุมอาณาบริเวณกว้างขวางเพียงใด

อนุสรณ์สถานที่ถือว่าสำคัญที่สุดของ หลวงปู่ขาว ก็คือ วัดถ้ำกลองเพล อันเป็นสถานที่ท่านพำนักจำพรรษามาตั้งแต่ พ.ศ. 2501 จนกระทั่งมรณภาพ เมื่อ พ.ศ. 2526 ท่านดูแลบริเวณวัดซึ่งมีเนื้อที่กว่าพันไร่ ให้เป็นป่าร่มรื่นบนลานสันเขา มีโขดหินขนาดใหญ่มากมาย เป็นเพิงผาธรรมชาติที่งดงาม ด้านหลังเป็นอ่างเก็บน้ำ ชื่อ อ่างอาราม ซึ่งเป็นโครงการชลประทานในพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศรมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร รัชกาลที่ 9 จุดเด่นของ วัดถ้ำกลองเพล คือ พิพิธภัณฑ์อัฐบริขาร หลวงปู่ขาว อนาลโย ซึ่งสร้างเสร็จตั้งแต่ พ.ศ. 2531 เป็นสิ่งก่อสร้างที่มีลักษณะสวยงามควรแก่การศึกษาและเคารพบูชาเป็นอย่างยิ่ง
"ปูชา จ ปูชนียานํ เอตมฺมงฺคลมุตฺตมํ"

พระอาจารย์จวน กุลเชฏโฐ มีชาติกำเนิดในสกุล “นรมาส” เกิดเมื่อวันที่ ๑๐ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๔๖๓ ตรงกับวันเสาร์ แรม ๑๐ ค่ำ เดือน ๘ ปีวอก ณ บ้านเหล่ามันแกว บ้านเลขที่ ๒๘ หมู่ที่ ๑๒ ตำบลดงมะยาง อำเภออำนาจเจริญ จังหวัดอุบลราชธานี (อำเภอลืออำนาจ จังหวัดอำนาจเจริญ ในปัจจุบัน)

บิดาของท่านชื่อ ลา มารดาชื่อ แหวะ สกุลเดิม วงศ์จันทร์ บรรพบุรุษของท่านอพยพย้ายถิ่นฐานมาจากเมืองเวียงจันทน์ ประเทศลาว เป็นอุปฮาดของเมืองเวียงจันทน์

ครั้นเมื่อมีภัยสงครามเกิดขึ้นเมืองเวียงจันทน์แตก อุปฮาดผู้เป็นต้นตระกูลก็พาครอบครัวอพยพย้ายถิ่นฐานมา ครั้งแรกตั้งบ้านเรือนอยู่ที่ตำบลหนองบัวลำภู ต่อมาย้ายถิ่นฐานบ้านช่องอีก กระทั่งท้ายที่สุดมาอยู่ที่จังหวัดอุบลราชธานี (จังหวัดอำนาจเจริญ ในปัจจุบัน) 
บิดาของท่านมีอาชีพทำนา และมีความรู้ทางด้านสมุนไพรมาก เพื่อนบ้านในละแวกใกล้เคียงได้อาศัยเวลาเจ็บไข้ได้ป่วย คือเป็นหมอประจำหมู่บ้าน เป็นที่รักใคร่นับถือ และได้รับเลือกให้เป็นผู้ใหญ่บ้าน ซึ่งบิดาของท่านก็ดำรงตำแหน่งนี้มาตลอดจนถึงแก่กรรม ขณะนั้นท่านอายุได้ ๑๖ ปี
ท่านมีพี่น้องร่วมบิดามารดา ๗ คนด้วยกัน มีชื่อตามลำดับดังนี้ ๑. นายเหีย นรมาส ๒. นายแดง นรมาส ๓. นายโลน นรมาส ๔. นางน้อยแสง หมายสิน ๕. นายอ่อนจันทร์ นรมาส ๖. พระอาจารย์จวน กุลเชฏโฐ ๗. นายนวล นรมาส

ตามชนบทในสมัยนั้นโรงเรียนมีน้อยมาก ตั้งอยู่ห่างไกลกัน ในตำบลหนึ่งๆ มิได้มีโรงเรียนครบทุกหมู่บ้าน หมู่บ้านใดไม่มีโรงเรียนเด็กก็ต้องมาเรียนรวมกันที่โรงเรียนในหมู่บ้านใกล้เคียง ซึ่งต้องเดินนับเป็นสิบๆ กิโลเมตร ผู้ปกครองจะยอมให้บุตรหลานไปเรียนหนังสือ จึงต้องให้โตพอประมาณ คือ อายุ ๙-๑๐ ปี ท่านอาจารย์ก็เช่นเดียวกันเริ่มเข้าเรียนหนังสือเมื่ออายุครบ ๙ ขวบเต็ม ต้องเดินไปโรงเรียนที่อีกหมู่บ้าน คือที่บ้านดงมะยาง จนขึ้นชั้นประถมปีที่ ๓ โรงเรียนจึงย้ายมาอยู่ที่วัดเจริญจิต บ้านโคกกลาง ติดกับบ้านเหล่ามันแกว อันเป็นบ้านเกิด 
ท่านได้เรียนรู้ที่โรงเรียนนี้จนจบชั้นประถมศึกษาปีที่ ๖ ซึ่งเป็นชั้นสูงสุดของตำบลชนบทละแวกนั้น ระหว่างเรียนเป็นผู้เรียนดี ฉลาดและขยันหมั่นเพียรอย่างยิ่ง สอบไล่ได้ที่ ๑ โดยตลอด ตั้งแต่ชั้นประถมปีที่ ๑ จนชั้นประถมศึกษาปีที่ ๖ ได้รับคำชมเชยยกย่องจากครูบาอาจารย์ ทั้งในด้านการเรียนและในด้านความประพฤติจนครูเชื่อถือรักใคร่ให้ช่วยสอนเพื่อนนักเรียนแทนครูตลอด เป็นประจำทุกชั้นเรียน

 
หลังจากจบการศึกษาแล้ว อายุย่างเข้า ๑๘ ปี ท่านได้เข้าทำราชการกรมทางหลวงแผ่นดิน อยู่เป็นเวลา ๔ ปี จึงได้ลาออกเพื่อเตรียมอุปสมบท
กล่าวได้ว่าท่านเป็นผู้มีนิสัยฝักใฝ่ในทางธรรมะมาแต่เด็ก นอกจากการวิ่งเล่นซุกซนสนุกสนานตามวิสัยเด็กน้อยแล้ว สำหรับนิสัยทางสร้างบาปสร้างกรรมไม่มีเลย ท่านเล่าเสมอว่าท่านไม่ชอบฆ่าสัตว์ตัดชีวิต ส่วนการหยิบฉวยลักขโมยนั้น แม้แต่เข็มสักเล่มเดียวก็ไม่เคยหยิบฉวยของใครเลย

 
เมื่อท่านอายุได้ ๑๔-๑๕ ปี ได้พบพระธุดงค์ มาปักกลดอยู่ใกล้บ้านก็บังเกิดความเลื่อมใสตั้งปณิธานว่าต่อไปจะบวชอย่างท่านบ้าง พระธุดงค์ได้มอบหนังสือ “ไตรสรณาคมน์” ของ ท่านพระอาจารย์สิงห์ ขันตยาคโม แห่งวัดป่าสาลวัน จังหวัดนครราชสีมา มาให้ หนังสือนี้นอกจากสอนให้พุทธศาสนิกชน รู้จักการเข้าถึง พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ อย่างแท้จริงแล้ว ได้สอนวิธีปฏิบัติภาวนาด้วย ท่านบังเกิดความคิดเลื่อมใสศรัทธา จึงจะลองปฏิบัติตามหนังสือนั้น เริ่มสวดมนต์ไหว้พระ ทำวัตรต่อ แล้วนั่งสมาธิหัดบริกรรม “พุทโธ...พุทโธ...พุทโธ” จนกระทั่งปรากฏว่าจิตรวม จิตกับกายแยกกัน ไม่เหมือนกัน จิตอยู่เฉพาะจิต กายอยู่เฉพาะกาย เวทนาใดก็ไม่มีปรากฏเลย

 
ท่านเล่าว่า เวลานั้นก็ไม่รู้จักอะไรลึกซึ้ง ด้วยหัดเอง ทำเอง ทำตามลำพังคนเดียวไม่มีผู้รู้มาสอนให้ก้าวหน้าขึ้น ได้แต่รู้สึกว่านั่งสมาธิแล้วก็สบายดี กายเบา จิตขาวนิ่มนวลผ่องใส เหมือนนั่งนอนอยู่อากาศอันนิ่มนวล ทำให้จิตใจดูดดื่มมาก นึกอยากจะภาวนาเสมอๆ ถ้าวันไหนใจไม่สบาย ก็ต้องเข้าที่นั่งภาวนา สงบใจเสมอ

 
ภายหลังระหว่างทำงานได้รับหนังสือ “จตุราลักษณ์” ของ ท่านพระอาจารย์เสาร์ กันตสีโล มาอ่านเพิ่มเติมสติปัญญาอีก เมื่อท่านอ่านไปถึงมรณานุสติ จิตก็สลดสังเวชว่า เราก็ต้องมีตายอยู่นั่นเองและในหนังสือนั้นท่านพระอาจารย์เสาร์ฯ ก็ได้ย้ำถึงเรื่องกรรมว่า คนเราต่างมีกรรมเป็นของของตน มีกรรมเป็นผู้ให้ผล มีกรรมเป็นแดนเกิด มีกรรมเป็นผู้ติดตาม มีกรรมเป็นที่พึ่งอาศัย เราทำกรรมอันใดไว้ เป็นบุญหรือเป็นบาป เมื่อยังมีชีวิตอยู่ กรรมนั้นจักเป็นทายาทให้เราได้รับผลกรรมนั้นต่อๆ ไป คือหมายความว่า กรรมต่างจำแนกสัตว์ให้เป็นไปต่างๆ นานา ให้เลว ให้ดี ให้ชั่ว ให้ประเสริฐ เมื่ออ่านกันถึงตอนนี้ ท่านก็บังเกิดความสลดสังเวชใจอย่างยิ่ง นึกว่าคนเราที่เกิดมาถ้าไม่ประกอบคุณงามความดี ก็ไม่มีประโยชน์แก่ชีวิตของตน และไม่มีโอกาสที่จะได้รับความสุขต่อไปในชาติหน้าอีก ศรัทธาในพระศาสนาก็เพิ่มพูนขึ้น เมื่ออายุเพียง ๒๐ ปีถึงกับสละเงินที่เก็บหอมรอมริบระหว่างทำงานอยู่กรมทางหลวงทั้งหมดเป็นเจ้าภาพสร้างมหากฐินคนเดียว สร้างพระประธาน สร้างส้วม ในวัดจนหมดเงิน

 
เมื่อท่านอาจารย์อายุ ๒๑ ปีบริบูรณ์ ได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุ ฝ่ายมหานิกาย ที่วัดเจริญจิต บ้านโคกกลาง ตำบลดงมะยาง อำเภออำนาจเจริญ จังหวัดอุบลราชธานี พระอุปัชฌาย์ชื่อ บุ พระกรรมวาจาจารย์ชื่อ พระมหาแจ้ง ได้ฉายาว่า “จวน กลฺยาณธมฺโม” ได้ศึกษาเล่าเรียนพระธรรม และสอบได้นักธรรมตรีในพรรษานั้น
ระหว่างที่บวชเป็นพระบ้านอยู่นั้น ท่านปรารถนาจะออกธุดงค์เจริญรอยตามพระธุดงคกัมมัฏฐานที่เคยกราบคารวะเมื่อยังเด็ก จึงคิดจะญัตติเป็นธรรมยุตเพื่อออกธุดงค์ เมื่อไปขอลาอุปัชฌาย์ ท่านไม่ให้ญัตติ ให้สึกเสียก่อน ท่านจึงตัดสินใจลาสิกขาบทออกมาเป็นฆราวาสก่อนชั่วคราว

 
๏ พรรษาที่ ๑

พ.ศ. ๒๔๘๖ วัดบ้านพอก อ.อำนาจเจริญ หลังจากสึกมาเป็นฆราวาสแล้ว ท่านได้เดินทางไปแสวงหาอาจารย์ฝ่ายธรรมยุตกัมมัฏฐาน ได้มาพบที่สำนักวัดป่าสำราญนิเวศน์ อำเภออำนาจเจริญ จึงได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุฝ่ายธรรมยุต เมื่อวันที่ ๒๔ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๖ ณ จังหวัดอุบลราชธานี โดยมี ท่านพระครูทัศนวิสุทธิ (มหาดุสิต เทวิโร) เป็นพระอุปัชฌาย์ และ ท่านพระอาจารย์เกิ่ง อธิมุตฺตโก เป็นพระกรรมวาจาจารย์ อุปัชฌาย์เพิ่งได้รับแต่งตั้งและมาบวชท่านเป็นองค์แรก จึงตั้งฉายาให้ท่านว่า “กุลเชฏโฐ” แปลว่า พี่ชายใหญ่ที่สุดของวงศ์ตระกูลนี้ องค์ที่สองที่อุปัชฌาย์บวชต่อมา คือ ท่านพระอาจารย์สิงห์ทอง ธัมมวโร แห่งวัดป่าแก้ว บ้านชุมพล ซึ่งท่านอาจารย์จวนได้มานั่งหัตถบาถอยู่ด้วย 
เมื่ออุปสมบทแล้ว ท่านได้รับคำสั่งให้ท่องปาฏิโมกข์ และเจ็ดตำนานให้ได้หมดภายในหนึ่งเดือน ท่านก็พยายามท่องจำทั้งกลางวันกลางคืน จนสามารถท่องได้ตามที่อาจารย์ของท่านกำหนดไว้ จึงได้รับคำชมเชยจากอาจารย์เป็นอันมาก
ท่านได้เร่งทำความเพียรอย่างขะมักเขม้น เดินมาก นั่งมาก ฉันน้อย บางวันก็ไม่ฉันสลับกันไป ท่านพระอาจารย์เกิ่ง เห็นว่าท่านรู้สึกจะซูบผอมลงไปมาก จึงตักเตือนให้ฉันอาหารเสียบ้าง
เมื่อจะเริ่มเข้าพรรษา ปรากฏว่าที่วัดป่าบ้านพอก หนองคอน ทั้ง อำเภอเลิงนกทา ไม่มีพระสวดปาฏิโมกข์ได้ พระอาจารย์บัง จึงได้ขอตัวท่านอาจารย์ไปอยู่ที่วัด ในพรรษานั้นโยมมารดาได้มาบวชเป็นชีอยู่ด้วย ท่านได้อธิษฐานฉันเจ ไม่ฉันเนื้อสัตว์ อดอาหาร ๔ วันสลับกับอดนอน ๔ คืนบ้าง อดอาหาร ๘ วัน สลับกับอดนอน ๘ คืนบ้าง และได้ออกบิณฑบาตมาเลี้ยงโยมมารดาเพื่อสนองคุณ
ในระหว่างพรรษาขณะนั่งฟังเทศน์ จิตของท่านสงบลงเกิดภาพนิมิตขึ้นในจิต ปรากฏร่างของท่านเน่าเปื่อยเป็นอสุภ เห็นขาของตัวเองเน่าเปื่อย มีน้ำเหลืองไหล เหมือนมองดูด้วยตาเนื้อ ท่านอาจารย์จึงได้พิจารณาอสุภะต่อไปเป็นประจำ
ในพรรษานี้เกิดภาพนิมิตแปลกๆ ขณะกำลังทำความเพียรเสมอ วันหนึ่งก่อนจิตจะรวมได้เกิดภาพนิมิตขึ้นว่า มีแม่ไก่ลายมาจิกกินอุจจาระอยู่ตรงหน้า ท่านจึงได้กำหนดจิตถามว่า จิกกินอะไร แม่ไก่ตอบว่า จิกกินอุจจาระ แล้วถามว่าแม่ไก่เป็นใคร ก็ตอบว่าเป็นเทวดา ท่านจึงกำหนดจิตถามต่อไปว่า เทวดาทำไมกินอุจจาระ แม่ไก่ตอบว่า มนุษย์เราทุกชาติทุกภาษาต้องกินอุจจาระกันทั้งนั้น ท่านจึงน้อมเอานิมิตนั้นมาพิจารณา ก็เห็นว่า มนุษย์เรานี้ก็ต้องกินขี้กันทั้งสิ้น จึงทำให้เกิดความสลดสังเวชอย่างยิ่งในพรรษานั้น
อยู่มาวันหนึ่งหลังจากฉันอาหารเช้าแล้ว ก่อนจะขึ้นไปบนกุฏิเพื่อเก็บเครื่องบริขาร ท่านมองไปบนหน้าจั่ว ได้เห็นหญิงสาวคนหนึ่งนุ่งห่มแต่งกายด้วยเสื้อผ้าลายๆ เหมือนแม่ไก่ที่เคยปรากฏในนิมิต ยืนถือตะกร้าหมากอยู่บนหน้าจั่ว มองดูเป็นหญิงที่มีรูปร่างสวยงามมาก ใจหนึ่งก็บอกว่าเป็นเทวดา ท่านก็ไม่สนใจเก็บเครื่องบริขารต่อไปเรื่อยๆ ครั้งที่สองหันไปมอง ก็ยังเห็นยืนอยู่ที่เก่า ท่านก็เก็บเครื่องบริขารของตนให้เรียบร้อย ครั้งที่สามมองดูใหม่รูปที่ปรากฏนั้นหายไปแล้ว ขณะนั้นจิตของท่านก็นึกขึ้นมาได้ว่า นี่ละหนอ...พวกที่ภาวนาแล้วเห็นภาพนิมิตต่างๆ มาปรากฏก็เข้าใจว่าตนได้ญาณ บรรลุมรรคผลทำให้เกิดหลงงมงาย ผลที่สุดก็เสื่อมไปไม่ได้ประโยชน์อะไรจากธรรมะ
ออกพรรษาแล้ว โยมมารดาซึ่งบวชเป็นชีได้ลาสิกขากลับไปอยู่บ้านกับลูกหลาน เสร็จกิจแล้วท่านปรารถนาจะออกเดินธุดงค์ จึงหาเพื่อนไปด้วยเป็นสามเณรองค์หนึ่ง ออกเดินจากวัด จากอำเภอเลิงนกทา จังหวัดอุบลราชธานี จะเดินทางไปนมัสการพระธาตุพนม เดินทางผ่านหมู่บ้านต่างๆ ใช้เวลาธุดงค์ถึง ๗ วัน ๗ คืน จึงถึงพระธาตุพนม หลังจากนมัสการพระธาตุพนมแล้ว ได้เดินทางต่อไปเมืองเว หรือเมืองเรณูนคร พักอยู่ประมาณ ๒ เดือน จึงเดินทางกลับจังหวัดอุบลราชธานี
ขณะเดินทางกลับ ท่านกลับองค์เดียวเณรไม่ได้กลับด้วย ได้เดินจากเรณูนคร ผ่านพ้นดงมะอี่ เขตอำเภอเลิงนกทา ระหว่างบ้านไร่กับบ้านหนองยางต่อกัน ก็ได้กลิ่นเหม็นที่กลางดง ท่านจึงได้เดินสำรวจดู ได้พบซากศพคนตายอยู่ข้างทาง ท่านมีความยินดีเป็นอันมาก และคิดว่าควรจะเพ่งอสุภะให้ได้ ร่างนั้นเน่าเปื่อย ตับไต ไส้พุง มีหนอนชอนไช ท่านยืนเพ่งแล้วน้อมเข้ามาดูตัวว่า อีกหน่อยตัวเราก็ต้องเป็นอย่างนี้ ไม่ล่วงความเป็นอย่างนี้ไปได้ ต่อมาก็เกิดความคิดขึ้นว่า ควรจะเผาซากศพนี้เสียให้หายอุจาดตา จึงได้ไปหากิ่งไม้เล็กๆ มาเตรียมจะเผา แล้วท่านจึงเกิดคิดขึ้นมาได้ว่า ตัวท่านเป็นพระ จะเผาศพนี้ได้อย่างไร เพราะดินและหญ้ายังเขียวสด และในศพก็ยังมีสัตว์มีชีวิตอยู่มากมาย ถ้าเผาก็จะต้องอาบัติปาจิตตีย์ ทำบุญจะได้บาป คิดแล้วก็ตกลงไม่เผา
ท่านได้กลับมายืนพิจารณาศพโดยถือเป็นอสุภะต่อไป นับแต่เดินทางมาถึงเป็นเวลาเที่ยงจนกระทั่งเวลาบ่าย ๓ โมง ไม่มีความกลัวเลย และตั้งใจจะค้างคืนพิจารณาอสุภะนั้นอีกด้วย แต่ได้มีชาวบ้าน ๒ คนเดินมา ท่านจึงได้สอบถามดูได้ความว่าเจ้านายใช้ให้ชายทั้ง ๒ มาดูแลศพไว้ เพราะเจ้าหน้าที่บ้านเมืองยังไม่ได้มาชันสูตรศพ ท่านจึงขอค้างคืนเพื่อพิจารณาศพและขอชักบังสุกุลสิ่งของที่อยู่กับศพ ชายทั้งสองก็ไม่เห็นด้วยกลับนิมนต์ให้ท่านหลีกไป มิจะนั้นอาจสงสัยว่าท่านฆ่าคนตาย เมื่อชาวบ้านยืนยันปฏิเสธเช่นนั้น ท่านจึงได้ออกเดินทางต่อไป
ตกเย็นท่านได้เดินทางถึงบ้านโพนหนามแท่ง อำเภออำนาจเจริญ ได้หยุดพักปักกลดอาบน้ำชำระร่างกาย เวลาพลบค่ำ ไหว้พระสวดมนต์ พิจารณาซากอสุภะที่เห็นเมื่อกลางวันแล้วน้อมเข้าหาตัว ปรากฏว่าจิตใจสงบ สบาย เยือกเย็นมีความสุขมาก นั่งภาวนาอยู่ตั้งแต่ปฐมยามจนถึงตี ๒ ต่อจากนั้นได้เกิดลมพายุฝนตกหนัก ท่านจึงปลดมุ้งออกพับเก็บพร้อมทั้งสังฆาฏิไว้ในบาตรปิดฝา และนั่งภาวนาต่อไปเรื่อยๆ รู้สึกว่าฝนเย็น ลมเย็น จิตใจก็เย็นสบายดี ฝนตกประมาณ ๑ ชั่วโมงก็หายไป

 
พรรษาที่ ๒

ท่านอาจารย์จำพรรษาอยู่ที่วัดทุ่ง บ้านชาติหนองอีนิน ซึ่งท่านพระอาจารย์เกิ่งเป็นเจ้าอาวาสอยู่ ท่านได้ทำความเพียรพอสมควร ในพรรษานี้ได้มีเหตุการณ์แปลกเกิดขึ้นคือ มีหญิงคนหนึ่งซึ่งในสมัยที่ท่านยังทำราชการอยู่กรมทางหลวง ได้เคยเห็นหญิงคนนี้เดินทางไปมาระหว่างจังหวัดอุบลราชธานีกับอำเภออำนาจเจริญอยู่บ่อย แต่ไม่ทราบว่าเป็นคนบ้านไหน เมื่อท่านมาจำพรรษาที่วัดนี้ได้เห็นหญิงผู้นี้อีก แต่ตอนนี้มีร่างกายทรุดโทรมผอมลงมาก ถือหม้อยามาอาศัยต้มยาและนอนที่ลานวัด ใต้ร่มไม้ฉำฉา อยู่มาไม่นานหญิงคนนี้ก็นอนตายใต้ร่มไม้นั้นเอง 
ตอนเช้าท่านมองเห็นศพก็จะเข้าไปพิจารณาอสุภะใกล้ๆ แต่ญาติโยมมาเล่าให้ท่านฟังว่าศพของหญิงนั้นมีหนอนมาเจาะไชเจาะกินทั่วทั้งตัวโดยเฉพาะที่ทวารเบา เป็นที่น่าสลดสังเวชมากเพราะเป็นคนเจ้าชู้ เป็นโรคบุรุษ ประพฤติผิดมิจฉากาม เมื่อตายจึงถูกลงโทษทันตาเห็นมีหนอนขึ้นชอนไชเต็มไปหมด เมื่อท่านได้ยินเช่นนี้ท่านจึงเกิดความสลดสังเวชเบื่อหน่ายมาก นับเป็นซากศพที่ ๒ ที่ท่านเคยเห็น

 
๏ พรรษาที่ ๓

พ.ศ. ๒๔๘๘ วัดบ้านนาจิก ดอนเมย บ้านหนองปลิง ต.นาจิก ท่านได้อยู่จำพรรษา ณ วัดป่าบ้านนาจิก ซึ่งเป็นสถานที่ท่านอาจารย์ได้เข้าไปปรับปรุงและสร้างเป็นวัด อันเป็นวัดแรกที่ท่านสร้างขึ้น ในพรรษานั้น ได้อธิษฐานทำความเพียรจะไม่นอนและฉันเลยตลอดพรรษา การอธิษฐานไม่นอนนี้ นอกจากจะไม่ยอมให้หลังแตะพื้นแล้ว จิตต้องทำความรู้ตัวตลอดเวลา ไม่ให้ตกภวังค์แม้แต่ขณะจิตเดียว ไม่ว่าอยู่ในอิริยาบถ เดิน ยืน หรือนั่ง ในระยะนั้นยังใช้คำบริกรรม “พุทโธ” เป็นพื้น มีการพิจารณาร่วมไปด้วย พอกลางพรรษาเกิดวิปริตทางธาตุ คือ มีน้ำมันสมองไหลออกทางจมูกเป็นน้ำเหลือง ท่านเจ้าอาวาสจึงขอร้องให้ท่านนอนพักผ่อนเสียบ้าง และต่อมาถึงกับบังคับให้ท่านนอนพัก มิจะนั้นต่อไปตาอาจจะบอดได้ ท่านอาจารย์จึงได้ยอมพักผ่อนหลับนอนบ้างเล็กน้อย แต่ก็ยังทำความเพียรอยู่ 
ในระหว่างพรรษานี้ ท่านได้เกิดปฏิพัทธ์รักใคร่หญิงสาวคนหนึ่ง ซึ่งเคยเอาจังหันมาถวายบ่อยๆ แต่ยังทำความเพียรตลอดไม่หยุดและไม่บอกให้ใครทราบ ต่อมาจึงคิดอุบายขึ้นมาได้ โดยตั้งจิตอธิษฐานว่า ถ้ายังมีบุญวาสนาอยู่ในพรหมจรรย์แล้ว ขอให้ได้นิมิตเห็นท่านพระอาจารย์มั่น ภูริทัตโต ซึ่งท่านเคยได้ยินชื่อเสียงเกียรติคุณมานานแล้ว ขอให้ได้ไปกราบไหว้ท่าน สนทนาได้ฟังธรรมจากท่าน แต่ถ้าไม่มีบุญวาสนาแล้ว ขออย่าให้บรรลุธรรม หรืออย่าได้พบเห็นท่านพระอาจารย์มั่นเลย และให้เห็นนิมิตแต่สิ่งที่ลามกน่ารังเกียจเถิด
หลังจากนั้น ๓ วัน ท่านได้นิมิตว่า ได้เดินทางไปสู่สำนักท่านพระอาจารย์มั่น เห็นท่านกำลังกวาดลานวัดอยู่ พอเห็นก็รู้ว่านี่คือท่านพระอาจารย์มั่น ท่านเหลือบมาเห็นเข้าก็ทักท่านอาจารย์จวนอย่างดีใจว่า “อ้อ...ท่านจวนมาแล้ว ท่านจวนมาแล้ว” มีความรู้สึกคล้ายกับพ่อเห็นลูก ลูกเห็นพ่อ พอท่านตรงเข้าไปจะกราบนมัสการ ท่านพระอาจารย์มั่นก็โก่งหลัง บอกให้ท่านขึ้นขี่หลังท่านอาจารย์มั่นเหมือนขี่ม้า แล้วท่านจึงพาเหาะขึ้นบนอากาศจนลิบเมฆ แล้วพามาลงที่กลางภูเขาลูกหนึ่งแล้วบอกว่า “เอาละ ลงนี่แหละ พอดีพอควรแล้ว” เมื่อตื่นจากนิมิต ท่านมาพิจารณาดูก็เกิดปีติยินดีว่า คงจะมีวาสนาบารมีอยู่ในพรหมจรรย์ จึงเร่งทำความเพียรต่อไป
หลังออกพรรษาได้ ๕ วัน ท่านเจ้าคุณอริยคุณาธาร (มหาเส็ง ปุสโส) ซึ่งเป็นผู้ช่วยเจ้าคณะภาค มาตรวจงานคณะสงฆ์ทางภาคอีสาน ได้มาแวะเยี่ยมที่วัดป่าบ้านนาจิก นัยว่าท่านพระครูทัศนวิสุทธิ (มหาดุสิต เทวิโร) อุปัชฌาย์ของท่าน ได้ฝากท่านไว้กับท่านเจ้าคุณอริยคุณาธาร ขอให้ช่วยนำไปอยู่กับท่านพระอาจารย์มั่นด้วย ท่านอาจารย์จึงได้ติดตามท่านเจ้าคุณอริยคุณาธารไป เมื่อได้กราบนมัสการท่านพระอาจารย์มั่น ที่วัดป่าบ้านหนองผือ อำเภอพรรณานิคม จังหวัดสกลนคร ท่านก็ประหลาดใจอย่างยิ่งที่เมื่อได้เห็นตัวจริงของท่าน ลักษณะรูปร่าง กิริยาท่าทางต่างๆ มิได้แตกต่างจากในนิมิตเลย

๏ พรรษาที่ ๔

อยู่กับท่านพระอาจารย์มั่น ณ วัดป่าบ้านหนองผือ 
ท่านอาจารย์จวนได้มีโอกาสศึกษาอบรมอยู่กับท่านพระอาจารย์มั่น ตั้งแต่ออกพรรษาที่ ๓ ได้เพียง ๓ วัน และอยู่ตลอดมาจนตลอดฤดูแล้ง และได้อธิษฐานพรรษาอยู่กับท่านจนตลอดพรรษาที่ ๔ โอวาทของท่านจะแนะนำให้ประพฤติปฏิบัติทางพระวินัย ให้เคร่งครัด รวมทั้งการธุดงค์ การภาวนาให้พิจารณากายเป็นส่วนมาก พิจารณากายส่วนใดส่วนหนึ่งให้ถูกกับจริตนิสัยของตัวเอง ถ้าจิตไม่สงบมีความฟุ้งซ่าน ให้น้อมนึกเข้ามาด้วยความมีสติ นึกภาวนาแต่พุทโธ เมื่อจิตสงบแล้วให้พักพุทโธไว้ให้อยู่ในความสงบ แต่มีสติ ฝึกให้ชำนิชำนาญ แล้วให้นึกน้อมเข้ามาพิจารณากายของตนเองด้วยความมีสติ มิให้พลั้งเผลอ เมื่อจิตรวมก็ให้มีสติ รู้ว่าจิตรวม อย่าบังคับให้จิตรวม ให้มีสติอยู่ว่าจิตรวม อย่าถอนจิตที่รวมอยู่ ให้จิตถอนออกเอง
พอจิตถอน ให้น้อมเข้ามาพิจารณากายที่เคยพิจารณาอยู่ ให้มีสติอยู่ตลอดเวลา ส่วนนิมิตที่เกิดขึ้น แสดงเป็นภาพภายนอก หรือนิมิตภายใน ก็ให้น้อมเข้ามาพิจารณาให้เห็นว่าเป็นอนิจจัง ทุกขัง อนัตตา สิ่งใดมีเกิดก็ต้องมีดับ อย่าพลั้งเผลอลุ่มหลงไปตามนิมิตที่เกิดขึ้น แล้วน้อมเข้ามาพิจารณากายให้เห็นเป็นไตรลักษณ์ คือ ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา ว่ามิใช่ของตน ให้พิจารณาอย่างมีสติ เมื่อพิจารณาพอสมควรแล้วก็ให้พักอย่างสงบเมื่อสงบพอสมควรแล้วก็ให้พิจารณาต่อ ท่านเล่าให้ฟังว่า คำสอนของท่านพระอาจารย์มั่นจะเป็นในหลักนี้เสมอ

ท่านอาจารย์ได้เล่าถึงความน่าขายหน้าของตัวท่านเอาไว้ ในเรื่องเกี่ยวกับท่านพระอาจารย์มั่นดังนี้
เวลานั้นท่านยังเป็นพระผู้น้อยไปอยู่วัดป่าบ้านหนองผือใหม่ๆ ใจก็อดคิดตามประสาปุถุชนไม่ได้ว่า “เขาเล่าลือกันว่า ท่านพระอาจารย์ใหญ่เป็นพระอรหันต์ เราก็ไม่ทราบว่าจริงไม่หรือ ถ้าเป็นอรหันต์จริง คืนนี้ก็ให้มีปาฏิหาริย์ให้เห็นปรากฏด้วย”
ในคืนวันนั้นเอง พอท่านภาวนา ก็ปรากฏนิมิตเห็นท่านพระอาจารย์มั่นเดินจงกรมอยู่บนอากาศ และแสดงปาฏิหาริย์เหาะขึ้นลงอยู่ตลอดเวลา และเวลานอนหลับก็ยังฝันเห็นท่านเดินอยู่บนอากาศเช่นเดียวกัน
ท่านจึงยกมือไหว้ และว่าเชื่อแล้ว
อย่างไรก็ดี หลังจากวันนั้น ท่านก็เกิดคิดขึ้นมาอีกว่า “เอ...เขาว่าท่านอาจารย์ใหญ่รู้วาระจิตของลูกศิษย์ทุกคน จริงไหมหนอ ? เราน่าจะทดลองดู ถ้าท่านอาจารย์ใหญ่รู้วาระจิตของเรา ขอให้ท่านอาจารย์ใหญ่มาหาเราที่กุฏิคืนวันนี้เถอะ” พอท่านคิดได้ประเดี๋ยวเดียว ก็ได้ยินเสียงไม้เท้าเคาะใกล้เข้ามา และกระแทกเปรี้ยงเข้าที่ฝากุฏิของท่าน พร้อมกับเสียงของท่านพระอาจารย์มั่นเอ็ดลั่นว่า “ท่านจวน...ทำไม่จึงไปคิดอย่างนั้น นั่นไม่ใช่ทางพ้นทุกข์ รำคาญเรานี่”
ท่านเล่าว่าคืนนั้น แม้จะตัวสั่น กลัวแสนกลัว

แต่ต่อมา ก็ยังดื้อไม่หาย คืนหลังเกิดความคิดขึ้นอีก “ถ้าท่านอาจารย์ใหญ่ เป็นผู้รู้วาระจิตของเรา เราบิณฑบาตได้อาหารมา ขอให้ท่านรอเราทุกวัน ๆ ขออย่าเพิ่งฉันจนกว่าเราจะหย่อนบาตรท่านก่อน” เป็นธรรมดาที่พระทั้งหลาย พอบิณฑบาตได้ ก็จะเลือกสรรอาหารอย่างเลิศอย่างดีที่สุดที่บิณฑบาตได้มา สำหรับไปใส่บาตรพ่อแม่ครูบาอาจารย์ที่เคารพ วันนั้นท่านอาจารย์จวนก็พยายามประวิงเวลากว่าจะนำอาหารไปใส่บาตรก่อน ก็ออกจะล่าช้ากว่าเคย จนกระทั่งหมู่เพื่อนใส่บาตรกันหมดแล้ว จึงค่อยๆ ไปใส่บาตรต่อภายหลัง 
ท่านพระอาจารย์มั่นก็มักจะมีเหตุช้าไปด้วย จนท่านอาจารย์จวนหย่อนบาตรแล้ว ท่านจึงเริ่มฉัน เป็นเช่นนี้อยู่หลายวัน ท่านอาจารย์จวนเล่าว่า ท่านยิ่งได้ใจมักอ้อยอิ่งอยู่ทุกวัน จนเช้าวันหนึ่งท่านพระอาจารย์มั่นคงเหลืออดเหลือทนเต็มที จึงออกปาก
“ท่านจวน อย่าทำอย่างนั้น ผมรำคาญ ให้ผมรอทุกวันๆ ทีนี้ผมไม่รออีกแล้วนะ”

คืนหนึ่งขณะที่ท่านอาจารย์จวนตั้งใจภาวนาทำความเพียรอย่างเต็มที่ ตั้งแต่ปฐมยาม อธิษฐานนั่งในกลด ตั้งใจภาวนา ไม่นอนตลอดคืน พอจิตค่อยสงบลง ก็เกิดนิมิตผุดขึ้นว่า “ปททฺทา ปททฺโท” ท่านได้กำหนดจิตแปลอยู่ ๓ ครั้ง จึงแปลได้ความว่า “อย่าท้อถอยไปในทางอื่น” แล้วปรากฏว่ากายของท่านไหวไปเลย จากนั้นจิตก็เริ่มรวมลงสู่ภวังค์ คือจิตเดิมทีเดียว ขณะนั้นยังไม่รู้ว่าจิตสู่ภวังค์ และจิตเดิมเป็นอย่างไร รู้แต่ว่า ขณะจิตรวมนั้น จิตใสบริสุทธิ์ หมดจด หาที่เปรียบได้ยาก แสนที่จะสบายมากที่สุด เป็นจิตปราศจากอารมณ์ใดๆ จิตรวมอยู่อย่างนั้นตลอดคืน จนรุ่งเช้า จิตจึงถอนออก และได้รับความเบิกบานทั้งกายและใจ มีความปีติเหมือนลอยอยู่ในอากาศ กายและใจเบาที่สุด 
วันต่อมาขณะที่พระเณรได้ไปฟังเทศน์ท่านพระอาจารย่ใหญ่มั่น เมื่อมีโอกาสท่านอาจารย์จวนจึงได้กราบเรียน เล่าเรื่องที่เป็นมาให้ท่านฟัง ท่านพระอาจารย์มั่นได้พิจารณาดูจิตของท่านว่าเป็นจริงหรือไม่แล้วจึงบอกว่า “อ้อ...จิตท่านจวนนี่รวมทีเดียวถึงฐีติจิต คือจิตเดิมเลยทีเดียว” ท่านพระอาจารย์มั่นชมเชยว่า ดีนัก จะได้กำลังใหญ่ แต่ถ้าสติอ่อน กำลังจะไม่มี ท่านจึงกราบเรียนถามต่อว่า ก่อนจิตรวมได้เกิดนิมิตว่า “ปททฺทา ปททฺโท” ขอกราบเรียนให้ท่านอาจารย์มั่นแปลให้ฟัง ซึ่งท่านตอบว่า แปลให้กันไม่ได้หรอก สมบัติใคร สมบัติมัน คนอื่นแปลให้ไม่ได้ ต้องแปลเอาเอง
นับว่าท่านอาจารย์มั่นได้ใช้อุบายฉลาดหลักแหลมมากนัก ต้องการให้ศิษย์ฝึกหัดใช้สติปัญญาแปลให้ได้เอง ต่อไปจะได้เป็นสันทิฏฐิโก คือเป็นผู้รู้เอง เห็นเอง
เมื่อท่านได้รับโอวาทจากท่านพระอาจารย์มั่นเช่นนั้น ก็ได้เร่งทำความเพียรตามสติปัญญา เข้าใจว่าท่านพระอาจารย์มั่นคงเฝ้าดูการปฏิบัติและจิตของท่านอาจารย์จวนอยู่ตลอด อยู่มาวันหนึ่ง ท่านอาจารย์มั่นจึงกล่าวว่า ได้กำหนดจิตดูท่านจวนแล้ว ได้ความเป็นธรรมว่า “กาเยนะ วาจายะ วะเจตวิสุทธิยา” ท่านจวนเป็นผู้มีกายและจิตสมควรแก่ข้อปฏิบัติธรรม

เมื่อออกพรรษาเสร็จกิจทุกอย่างก็กราบลาท่านพระอาจารย์มั่นออกวิเวกธุดงค์ ท่านพระอาจารย์มั่นแนะนำให้ท่านไปอยู่ถ้ำยาง บ้านลาดกระเฌอ จังหวัดสกลนคร
บ้านลาดกระเฌอเป็นหมู่บ้านชาวป่าชาวเขา ตัวถ้ำยางซึ่งอยู่ห่างจากหมู่บ้านราว ๒ กิโลเมตร ท่าได้ทำความเพียรอยู่ที่นี้ ๗ วัน ๗ คืน ไม่ได้หลับนอนเลย จิตรวมโดยง่าย เกิดภาพนิมิตต่างๆ ทั้งนิมิตภายในและนิมิตภายนอกเกิดขึ้นเสมอ พิจารณาดูก็รู้ว่า นิมิตนี้เกิดจากจิตที่สอดส่ายไป ผู้ไม่มีสติก็จะทำให้ลุ่มหลงไปตามสภาพนิมิต สำคัญผิดว่าตัวเองได้ญาณเกิดทิฏฐิมานะว่าได้หูทิพย์ ตาทิพย์ ซึ่งอาจจะทำให้ธรรมะแตกได้
ต่อจากนั้นท่านได้ออกเดินธุดงค์ไปแถวภูพาน จังหวัดสกลนคร ได้พบท่านพระอาจารย์มหาทองสุข สุจิตโต เจ้าอาวาสวัดป่าสุทธาวาส สมัยนั้น ได้ชวนกันไปฟังเทศน์ท่านพระอาจารย์กงมา จิรปุญโญ ซึ่งกำลังอยู่ที่บ้านห้วยหีบ
เมื่อได้ฟังเทศน์ท่านอาจารย์กงมาแล้ว ท่านได้แยกทางกับท่านมหาทองสุข เดินทางผ่านภูพานไปจังหวัดอุบลราชธานี ต่อมาท่านตั้งใจจะเดินทางไปจังหวัดเชียงใหม่ โดยขึ้นรถไฟที่สถานีอำเภอวารินชำราบ มาต่อรถที่บ้านภาชี ไปถึงจังหวัดเชียงใหม่

พระโพธิญาณเถร หรือ หลวงปู่ชา ฉายา สุภทฺโท (17 มิถุนายน พ.ศ. 2461 – 16 มกราคม พ.ศ. 2535)

ยูเนสโก ยกย่องให้พระอาจารย์มั่น ภูริทัตโต เป็นบุคคลสำคัญของโลก สาขาสันติภาพ ปี 2563-2564 

ปฐมวัย
พระโพธิญาณเถรหรือที่รู้จักกันในนามว่าหลวงปู่ชานั้นท่านเป็นบุคคลภาคอีสานโดยกำเนิด ท่านเกิดที่ตำบลบ้านก่อ (เดิมชื่อบ้านก้นถ้วย) อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบลราชธานี เมื่อวันศุกร์ที่ ๑๗ มิถุนายน พุทธศักราช ๒๔๖๑ ตามสุริยคติ หรือวันแรม ๗ ค่ำ เดือน ๗ ปีมะเมีย ตามจันทรคติ มีบิดามารดาชื่อนายมาและนางพิมพ์ ช่วงโชติ ตามลำดับ ท่านเป็นบุตรคนที่ ๕ จาก ๑๐ คนในบรรดาพี่น้องทั้งหมด

เมื่อท่านอายุได้ ๑๓ ปี ท่านได้รับการบรรพชาพร้อมกับเพื่อน ๆ อีกหลายคนทีวัดบ้านก่อนอก จากนั้นท่านก็ลาสิกขาออกมาเป็นกำลังสำคัญของครอบครัวในด้านกิจการงานต่าง ๆ อย่างไรก็ตาม ท่านมักจะมีความคิดอยู่เสมอ ๆ ว่าชีวิตที่เป็นฆราวาสนั้นไร้แก่นสาร ดังเช่นที่ท่านเคยเล่าให้ลูกศิษย์ฟังว่า “เบื่อ ไม่อยากอยู่กับพ่อแม่ คิดไปก็เบื่อ คิดอยากไปคนเดียวไปเรื่อย ๆ ไม่รู้จะไปทางไหน มันเป็นอยู่อย่างนั้นหลายปีเหมือนกัน ชอบคิดในใจ เบื่อ มันเบื่ออะไรไม่รู้ มันอยากจะไปไหน ๆ คนเดียว อันนี้เป็นอยู่ระยะหนึ่ง ถึงได้มาบวช นี่มันเป็นนิสัย แต่ว่าเราก็ไม่รู้มัน แต่ว่าอาการเป็นอยู่อย่างนี้ตลอดมา…”

อุปสมบท
เมื่อท่านอายุได้ ๒๑ ปีนั้น หลังจากที่ทราบว่าตนเองไม่ต้องเข้ารับราชการทหาร ก็ตัดสินใจที่จะออกบวช จึงได้ลาญาติ ๆ ทางบ้าน และได้เข้ารับการอุปสมบทเมื่อวันที่ ๒๖ เมษายน พุทธศักราช ๒๔๘๒ เวลา ๑๓.๕๕ นาฬิกา ที่พัทธสีมาวัดก่อใน ตำบลธาตุ อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบลราชธานี โดยมีพระครูอินทรสารคุณ เป็นพระอุปัชฌาย์ ได้รับฉายานามว่า “สุภทฺโท” (แปลว่า ผู้เจริญด้วยดี) เมื่อบวชแล้วท่านได้จำพรรษาอยู่ที่วัดก่อนอก ๒ พรรษา ระหว่างนั้นท่านสอบได้นักธรรมชั้นตรี

ออกศึกษาปริยัติธรรม
หลังจากที่ท่านได้นักธรรมชั้นตรีเป็นที่เรียบร้อยแล้ว ท่านพิจารณาเล็งเห็นว่าควรจะออกศึกษาหาความรู้เพิ่มเติมเนื่องด้วยในเวลานั้นครูบาอาจารย์ที่จะให้ความรู้ในวัดก่อนอกนั้นมีจำกัด ดังนั้นแล้ว ท่านจึงได้ย้ายไปพำนักยังวัดสวน เพื่อไปเรียนที่สำนักเรียนวัดโพธิ์ตากซึ่งอยู่ไม่ไกล ในสมัยนั้นอยู่ในช่วงสงครามเอเชียบูรพา อาหารการขบฉันจึงอัตคัด ทำให้เป็นอยู่อย่างยากลำบาก และเนื่องจากสถานที่ที่ท่านและเพื่อนสหธรรมิกไปบิณฑบาตนั้นคือหมู่บ้านใกล้ ๆ ซึ่งมีไม่กี่หลังคาเรือน จึงทำให้อาหารไม่เพียงพอกับพระภิกษุสามเณรที่มีอยู่เป็นจำนวนมาก

ต่อมาในปีพุทธศักราช ๒๔๘๕ ท่านได้เปลี่ยนสถานที่พำนัก มุ่งสู่สำนักเรียนที่วัดบ้านหนองหลัก ซึ่งมีพระครูอรรคธรรมวิจารณ์เป็นเจ้าอาวาส ในขณะนั้นเป็นฤดูแล้งทำให้อาหารการขบฉันฝืดเคือง พระเพื่อนที่มากับท่านรู้สึกไม่ค่อยถูกจริตเท่าใดนัก เลยชวนท่านไปศึกษายังสำนักอื่น เนื่องจากไม่อยากขัดใจเพื่อนที่ชวนท่านมา จึงได้เดินทางไปอยู่กับพระมหาแจ้งที่วัดบ้านเค็งใหญ่ และได้จำพรรษา พร้อมกันนั้นก็สอบนักธรรมชั้นโทได้ในที่นั้น ปีต่อมาจึงได้กลับไปอยู่ที่วัดหนองหลักตามเดิม

ปลงธรรมสังเวช
ในปีพุทธศักราช ๒๔๘๖ หลังจากที่ศึกษานักธรรมชั้นเอกและบาลีไวยากรณ์จนถึงออกพรรษาแล้วก็ได้รับข่าวสารว่าโยมบิดาท่านเกิดป่วยหนัก ท่านจึงได้รีบรุดกลับไปหาโยมบิดาท่านเพื่อเยี่ยมดูอาการและช่วยในการรักษาพยาบาล อย่างไรก็ดี สังขารร่างกายก็ย่อมมีความเสื่อมเป็นธรรมดา ทำให้ท่านต้องกลับมาช่วยดูแลโยมบิดาซึ่งทำได้เพียง ๑๓ วันเท่านั้นก่อนที่โยมบิดาจะเสียชีวิตลง
เมื่อเสร็จจากงานศพของโยมบิดาแล้ว ท่านก็ได้กลับไปศึกษาต่อที่วัดหนองหลัก แต่ท่านยังหวนนึกถึงภาพที่โยมบิดาได้รับความทุกข์จากอาการป่วย จากการที่ไปเฝ้ารักษาพยาบาลทำให้ท่านเกิดความสลดสังเวชใจขึ้นมา จึงทำให้ในปีนั้นท่านได้เริ่มฝึกการทำสมาธิพร้อมทั้งแปลหนังสือธรรมบทอันเป็นหลักสูตรของเปรียญธรรม ๓ ประโยคในสมัยนั้นไปด้วย

เริ่มชีวิตธุดงค์
ในปีพุทธศักราช ๒๔๘๘ ท่านได้จำพรรษาที่วัดก่อนอกเพื่อตอบแทนพระคุณครูบาอาจารย์ในด้านการสอนพระปริยัติธรรม และในพรรษานั้นเองท่านสอบได้นักธรรมชั้นเอก จึงตัดสินใจที่จะออกธุดงค์เพื่อศึกษาปฏิบัติในสำนักครูบาอาจารย์ทั้งหลายดังที่ท่านได้ตั้งใจ ดังนั้น ท่านจึงได้จัดเตรียมบริขารสำหรับจาริกธุดงค์และได้เริ่มออกธุดงค์ในช่วงต้นปีถัดมา
ในปีแรกท่านได้ออกธุดงค์พร้อมกับเพื่อนพระภิกษุโดยมุ่งหน้าไปที่วัดเขาวงกต สำนักของหลวงพ่อเภา ซึ่งอยู่จังหวัดลพบุรี แต่เนื่องจากหลวงพ่อท่านได้มรณภาพไปก่อนแล้ว จึงได้พระอาจารย์วรรณที่เป็นลูกศิษย์ดูแลแทน นอกจากนี้ ท่านยังได้พระชาวกัมพูชาที่แตกฉานในด้วยปฏิบัติและปริยัติมาให้คำแนะนำด้วย ในระหว่างที่ท่านได้จำพรรษาอยู่ที่วัดเขาวงกตนั้น ท่านก็ได้ทราบเรื่องราวของท่านพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ซึ่งได้มาจำพรรษาอยู่ที่วัดป่าหนองผือนาใน อำเภอพรรณานิคม จังหวัดสกลนคร ท่านจึงตัดสินใจธุดงค์ไปยังที่นั้นภายหลังจากออกพรรษาที่วัดเขาวงกต

พบหลวงปู่มั่น
หลังจากที่ท่านได้ตัดสินใจออกธุดงค์นั้น ท่านพิจารณาเห็นว่าเพื่อนที่พาธุดงค์มาด้วยกันจากที่วัดบ้านก่อนั้นสนใจในการท่องบ่นตำรา ควรที่จะอนุญาตให้ท่านลงไปศึกษาต่อที่กรุงเทพฯ จึงได้แยกทางกับเพื่อนท่านที่วัดเขาวงกต และออกธุดงค์ไปพร้อมกับพระที่วัดเขาวงกตรวมทั้งหมด ๔ รูปด้วยกัน โดยท่านได้มาแวะพักที่วัดบ้านก่อก่อน จากนั้นจึงได้เดินทางต่อไปยังจังหวัดนครพนม โดยในระหว่างทางนั้น คณะธุดงค์ซึ่งมีสามเณร ๑ รูปและอุบาสกอีก ๒ คนขอลากลับไปก่อนด้วยพิจารณาถึงสภาพร่างกายของตนแล้วเห็นว่าไม่ไหว

ในที่สุดท่านกับพระอีก ๒ รูปก็ได้เดินทางไปถึงวัดป่าหนองผือนาใน เมื่อท่านได้ย่างก้าวเข้าไปภายในสำนักของหลวงปู่มั่น ท่านก็เกิดความประทับใจ เนื่องด้วยบรรยากาศอันสงบวิเวกและร่มรื่น ประกอบกับกิริยาท่าทางของพะภิกษุสามเณรที่ดูน่าเลื่อมใส จึงรู้สึกพอใจยิ่งกว่าสำนักใด ๆ ที่เคยสัมผัสมา พอถึงเวลาเย็น ท่านได้กราบหลวงปู่มั่นและฟังธรรมรวมถึงกราบเรียนเรื่องที่สงสัยขัดข้องในใจ ระหว่างที่ท่านได้รับฟังธรรมนั้น ท่านรู้สึกตัวเบา จิตหยั่งลงสู่ความสงบเป็นสมาธิ ความเหน็ดเหนื่อยจากการเดินทางได้หายไปหมดสิ้น จนถึงเวลาเที่ยงคืนจึงได้เลิกประชุม หลังจากนั้นท่านได้พักอยู่กับหลวงปู่เป็นเวลาอีก ๒ คืน ได้รับฟังธรรมะและข้อปฏิบัติต่าง ๆ จนเป็นที่หายสงสัยแล้ว จึงได้ออกเดินทางธุดงค์ต่อไปเพราะท่านได้แนวทางปฏิบัติที่ชัดเจนแล้ว

ไม่เป็นผู้ขอ
มีอยู่คราวหนึ่งท่านได้ไปกราบพระอาจารย์กินรี ในคราวนั้นผ้าสบงของท่านที่ใช้มานานแล้วเก่า กล่าวคือผ้าไม่ลื่นจะติดกับหนัง ช่วงที่กวาดลาดวัดวันนั้นท่านนั่งโดยลืมถลกสบงขึ้น ทำให้สบงขาดตรงก้นพอดี จึงไปหาผ้าขาวม้ามานุ่งก่อน และเวลานั้นไม่มีผ้าเปลี่ยน ท่านจึงต้องไปนำผ้าเช็ดเท้ามาซักให้สะอาดก่อนแล้วมาปะ จากนั้นมา ท่านก็จะปะผ้ามาเรื่อย ๆ พระอาจารย์กินรีท่านก็มอง ๆ ดูอยู่ตลอด จนกระทั่งจะเข้าพรรษา มีคนนำผ้ามาถวาย ท่านจึงได้นำมาเย็บเป็นสบงด้วยการเย็บมือโดยมีพวกโยมชีมาช่วยกันเย็บ ท่านได้ใช้ผ้าผืนนั้นมา ๔-๕ ปีก็ไม่ขาด
ในปีนั้นท่านต้องต่อสู้กับกามราคะอีกครั้ง โดยท่านได้เล่าไว้ว่า ครั้งนั้นไม่ว่าท่านจะเดินจงกรม นั่งสมาธิ หรืออยู่ในอิริยาบถใด ๆ จะปรากฏนิมิตเป็นภาพอวัยวะเพศหญิงลอยขึ้นมาตลอด จนทำให้การทำความเพียรเป็นไปได้อย่างยากลำบากมาก จนเวลาท่านเดินจงกรม ท่านต้องเข้าไปเดินในป่าทึบช่วงเวลามืดค่ำ เพราะต้องเอาสบงถลกมาพันไว้ที่เอวเพื่อไม่ให้องค์กำเนิดไปเสียดสีกับสบง โดยท่านต้องต่อสู้กับนิมิตนี้อยู่ถึง ๑๐ วัน อารมณ์และความรู้สึกนั้นจึงได้ขาดหายไป

กำเนิดวัดหนองป่าพง
หลังจากที่ท่านได้ฝึกอบรมตนเองให้อยู่ในคุณธรรมพอสมควรแล้ว ท่านก็ได้รับนิมนต์จากโยมมารดาให้กลับไปโปรดญาติโยมที่บ้านก่อ และในวันจันทร์ที่ ๘ มีนาคม ปีพุทธศักราช ๒๔๙๗ ตรงกับวันขึ้น ๔ ค่ำ เดือน ๔ ปีมะเส็ง ท่านได้จบชีวิตธุดงค์ที่ยาวนานถึง ๘ ปีของท่านลงที่ดงหนองป่าพงหรือก็คือสถานที่ที่ปัจจุบันเป็นวัดหนองป่าพงนั่นเอง ซึ่งอยู่ห่างจากบ้านท่านประมาณ ๒-๓ กิโลเมตร โดยสถานที่แรกที่ท่านได้ปักกลดลงคือบริเวณต้นมะม่วงใหญ่
หลักธรรมและคำสั่งสอน
หลวงพ่อท่านได้เน้นคติธรรมอยู่ ๒ ข้อหลัก คือ “พึงทำตนให้ตั้งอยู่ในคุณธรรมอันสมควรเสียก่อน จึงค่อยสอนผู้อื่นทีหลัง จึงจักไม่เป็นบัณฑิตทราม” และ “สอนคนด้วยการทำให้ดู ทำเหมือนพูด พูดเหมือนทำ” ทำให้ท่านได้รับความเคารพเลื่อมใสเป็นอันมาก โดยสิ่งที่ท่านเน้นมากคือ การปฏิบัติธรรมจะไม่สำเร็จถ้าไม่รักษาศีลหรือกายวาจาใจให้บริสุทธิ์ และศีล สมาธิ ปัญญาก็คือมรรค ซึ่งทั้ง ๓ อย่างเป็นสิ่งสืบเนื่องกัน อาศัยซึ่งกันและกัน กล่าวคือ ศีลจะสมบูรณ์ได้ต้องใช้ปัญญาให้การคิดหาเหตุผล ถ้าปัญญากล้าก็จะอบรมสมาธิให้มั่นคงได้ เมื่อสมาธิมั่นคง ศีลจะสมบูรณ์ เมื่อทั้งศีล สมาธิ และปัญญากล้า ก็เป็นมรรคซึ่งเป็นหนทางในการรู้แจ้ง พูดสั้น ๆ ก็คือ ทั้ง ๓ อย่างนั้นคือสิ่งเดียวกันนั่นเอง

ปัฉฉิมวัย
ในช่วงบั้นท้ายชีวิต ท่านได้เริ่มอาพาธ เป็นมาตั้งแต่ปี ๒๕๒๐ และอาการทรุดลงเรื่อยมา แต่ท่านก็ได้บำเพ็ญประโยชน์ให้แก่พระพุทธศาสนาเป็นอย่างดี ก่อนที่ท่านจะเริ่มอาพาธหนัก ท่านได้ปรารภกับลูกศิษย์ไว้เสมอว่า “ผมไม่มีอะไร ไม่ต้องเป็นห่วง ผมไม่มีอะไร” หลังจากนั้นท่านได้อาพาธจากโรคหลายอย่างจนส่งผลให้ท่านต้องได้รับการผ่าตัดรักษาตัวเมื่อปี ๒๕๒๔ แต่อาการโดยรวมไม่ดีขึ้น ต่อมาอาการได้ทรุดลงจนทำให้ท่านไม่สามารถพูดและเคลื่อนไหวร่างกายได้เอง
และสุดท้ายในช่วงเดือนมกราคม ปีพุทธศักราช ๒๕๓๕ ท่านได้อาพาธหนักจนต้องเข้ารับการรักษาที่โรงพยาบาลแต่อาการไม่ดีขึ้น ทางคณะสงฆ์จึงได้นิมนต์ท่านกลับมาที่วัด และในเช้าวันที่ ๑๖ มกราคม ปีพุทธศักราช ๒๕๓๕ เวลา ๐๕.๒๐ นาฬิกา ท่านก็ได้ละสังขารลง เหลือไว้แต่คุณงามความดีและคำสั่งสอนทั้งหลายให้เหล่าศิษยานุศิษย์ได้ถือเป็นแบบอย่างและศึกษาปฏิบัติสืบต่อมาตราบจนกระทั่งถึงปัจจุบัน

 

“พระภาวนาวิศาลเถร” หรือ “หลวงปู่บุญมี โชติปาโล” อดีตเจ้าอาวาสวัดสระประสานสุข (วัดบ้านนาเมือง) ต.ไร่น้อย อ.เมือง จ.อุบลราชธานี พระสายวิปัสสนากัมมัฏฐาน และพระนักพัฒนาที่ชาว เมืองอุบลให้ความเลื่อมใสศรัทธา

เกิดในตระกูล “กุศลคุณ” เมื่อวันพฤหัสบดีที่ 24 ก.พ.2452 ที่บ้านเลขที่ 136 หมู่ที่ 2 ต.ไร่น้อย อ.เมือง จ.อุบลราชธานี

ในช่วงวัยเยาว์ สำเร็จชั้นประถมปีที่ 4 จากโรงเรียนบ้านนาเมือง อ.เมือง จ.อุบลฯ เมื่อปี พ.ศ.2465

อายุครบ 22 ปี เข้าพิธีอุปสมบท ณ พัทธสีมาวัดศรีทอง (วัดศรีอุบลรัตนาราม) จ.อุบลราชธานี เมื่อวันที่ 1 พ.ค.2474 ตรงกับวันสำคัญทางพระพุทธศาสนา คือ วันวิสาขบูชา โดยมีพระศาสนดิลก (เสน ชิตเสโน) เป็นพระอุปัชฌาย์, พระมหาสว่าง เป็นพระกรรมวาจาจารย์ และพระอาจารย์เพ็ง เป็นพระอนุสาวนาจารย์ ได้รับนามฉายาว่า “โชติปาโล”

มุ่งมั่นศึกษาพระปริยัติธรรม พ.ศ.2480 สามารถสอบได้นักธรรมชั้นตรี-โท-เอก ตามลำดับ

ด้านการศึกษาพิเศษ ก็ศึกษาอักษรขอมจนอ่านออกเขียนได้ มีความชำนาญในการอ่านหนังสืออักษรธรรมโบราณ อีกทั้งมีความรอบรู้ในเรื่อง “ผญา” หรือภาษิตอีสาน เป็นอย่างยิ่ง ครั้งใดที่ท่านพูดออกมา จะมีภาษิตอีสานแทรกอยู่ในคำสอนนั้นๆ ทุกครั้งไป

เรื่องที่สอนส่วนใหญ่จะเน้นให้รู้ถึงคุณค่าของธรรมะ ให้รู้คุณของบิดามารดาซึ่งท่านเรียกว่าพระแก้ว 2 องค์ ให้กตัญญูและกตเวทีต่อท่าน และสอนให้รู้สึกในพระคุณของแผ่นดิน โดยให้รักและหวงแหนยิ่งชีวิต พร้อมกับให้สำนึกในพระมหากรุณาธิคุณในองค์พระประมุขของชาติ

ครั้นเมื่อท่านได้รับพระราชทานสมณศักดิ์ที่ “พระภาวนาวิศาล” และเป็นเจ้าอาวาสวัดสระประสานสุข ตั้งแต่ปี พ.ศ.2480 จึงเริ่มพัฒนาวัดจนเจริญรุ่งเรืองขึ้น

มีญาติโยมที่เคารพนับถือส่งบุตรหลานมาอุปสมบทและจำพรรษาอยู่กับท่านทุกปี ข้าราชการทหารอากาศที่มีอาณาเขตของสนามบินติดกับวัด ก็มีศรัทธาร่วมอุปสมบทและจำพรรษาอยู่กับท่านมิได้ขาด

คุณลักษณะพิเศษอย่างหนึ่งของท่าน คือ เป็นพระคามวาสีที่เน้นปฏิปทาแนวทางพระอรัญวาสี เป็นพระบ้าน แต่ยึดแนวทางการปฏิบัติแบบพระป่า

“พระผู้มีแต่ให้” เป็นคำขานยกย่องเกียรติคุณของท่านในหมู่ชาวอีสาน เพราะมีผลงานที่ปรากฏเป็นรูปธรรมนับไม่ถ้วน ด้วยท่านเมตตาบริจาคเงินสนับสนุนโครงการอาหารกลางวันแก่โรงเรียนที่ขาดแคลน และแจกทุนการศึกษานักเรียนยากจนปีละ 20 ทุน

บริจาคโค-กระบือ โดยการไปไถ่ขอซื้อมาจากโรงฆ่าสัตว์มอบให้ชาวนา นำไปเลี้ยงและใช้แรงงานประกอบอาชีพ

บริจาคเสื้อผ้า อาหารแห้งให้แก่ศูนย์ชาวเขาแม่ฟ้าหลวง ตลอดจนอุปกรณ์การเรียนแก่โรงเรียนชาวเขาต่างๆ

บริจาคเครื่องมือแพทย์ให้แก่โรงเรียน และโรงพยาบาลหลายแห่ง เช่น ร.พ.สรรพสิทธิประสงค์ และอำเภอใน จ.อุบลราชธานี, ร.พ.จังหวัดศรีสะเกษทุกอำเภอ, ร.พ.จังหวัดเชียงใหม่, ร.พ.น้ำยืน, ร.พ.เขมราฐ ฯลฯ

ทั้งยังได้ให้ทุนทรัพย์ และเป็นประธานจัดสร้าง บูรณะถาวรวัตถุ และศาสนวัตถุมากมาย อาทิ สร้างพระใหญ่ที่เขาพระงามร่วมกับพระอุบาลีคุณูปมาจารย์ (จันทร์ สิริจันโท) สร้างพระนาคปรกร่วมกับพ่อท่านลี ที่วัดอโศการาม จ.สมุทรปราการ ฯลฯ

ส่วนการสร้างวัด กล่าวได้ว่าแทบทุกอำเภอในเมืองอุบลด้วยสังขารเป็นสิ่งไม่เที่ยง หลวงปู่บุญมีมีอาการอาพาธด้วยโรคปอดอักเสบ เกิดโรคแทรกซ้อน ตั้งแต่วันที่ 16 พ.ค.2546 ประกอบกับสังขารอันชราภาพมากแล้ว คณะแพทย์ตรวจอาการแล้วลงความเห็นว่า ควรให้หลวงปู่กลับมาพักรักษาตัวที่กุฏิวัดสระประสานสุขต่อไป โดยมีการส่งแพทย์และพยาบาลไปดูแลรักษาอย่างใกล้ชิด

กระทั่งเมื่อวันศุกร์ที่ 4 มิ.ย.2547 เวลา 09.00น. พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชา ทินัดดามาตุ เสด็จเป็นการส่วนพระองค์ เข้ากราบนมัสการเยี่ยมอาการอาพาธที่วัดสระประสานสุข

ทรงเฝ้าดูอย่างใกล้ชิดโดยไม่ถือพระองค์นานกว่า 2 ชั่วโมง ระหว่างนั้นมีพระปฏิสันถารสอบถามถึงอาการอาพาธเป็นระยะๆ

จากนั้นเวลา 11.40 น. พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลีฯ เสด็จไปทรงประกอบพระภารกิจเป็นการส่วนพระองศ์ แต่คล้อยหลังได้เพียง 5 นาที คือ เมื่อเวลา 11.45 น. หลวงปู่บุญมีถึงแก่มรณภาพด้วยอาการอันสงบ สิริอายุ 95 พรรษา 73... อ่านข่าวต้นฉบับได้ที่ : 

ประวัติท่านพระครูอาทรพัฒนคุณ (หลวงปู่ญาท่านสวน ฉนฺทโร)
(อ้างอิงจากหนังสืออนุสรณ์ในงานบำเพ็ญกุศล พระครูอาทรพัฒนคุณ)

ชาติภูมิ : ท่านพระครูอาทรพัฒนคุณ (หลวงปู่ญาท่านสวน ฉนฺทโร) เกิดเมื่อวันที่ 10 กันยายน 2453 ตรงกับวันศุกร์ ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 10 ปีจอ เกิดในสกุล แสงเขียว เชื้อสายทางบิดา ท่านเกิดอยู่ที่นี่บ้านสำโรง เชื้อสายทางมารดา ท่านเกิดอยู่ที่บ้านนาทม บิดา-มารดา มีอาชีพทำนา ท่านมีพี่น้องร่วมท้องเดียวกัน 8 คน

1. นายพูน แสงเขียว
2. นางหมูน พินธุรักษ์
3. นางเข็ม แสงเขียว
4. นางหลวย แสงเขียว
5. พระครูอาทรพัฒนคุณ (หลวงปู่ญาท่านสวน ฉนฺทโร)
6. นายนวล แสงเขียว
7. นางอ้วน สมเพราะ
8. นางทองสี บุดดี

ชีวิตตั้งแต่เยาว์วัย ท่านเป็นเด็กที่ว่านอนสอนง่าย เรียบร้อย สุภาพอ่อนโยนอุปนิสัย ชอบรักความสงบ มีใจใฝ่ในทางพระพุทธศาสนา มาตั้งแต่เด็กๆ จึงเป็นที่รักใคร่ของบิดา มารดา เป็นอันมาก เมื่อท่านเจริญเติบโตขึ้นชีวิตย่างเข้าสู่วัยรุ่นท่านเป็นผู้ที่มีความกตัญญูกตเวทีช่วยเหลือการงานบิดา มารดา ในการทำไร่ทำนา ด้วยความขยันขันแข็ง ด้วยอุปนิสัยที่ท่านเป็นผู้ที่มีความสุภาพอ่อนโยนมาตั้งแต่เด็กๆ เมื่อเติบโตขึ้น จึงทำให้ท่านเป็นคนที่มีความสุขุม เยือกเย็น นุ่มนวล เป็นผู้ที่มีน้ำใจ โอบอ้อมอารี เอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ ต่อเพื่อนฝูงอีกทั้งยังมีความเสียสละต่อส่วนรวมเสมอ จึงทำให้ท่านเป็นที่รักใคร่ของเพื่อนฝูง และบุคคลทั่วไป

จะด้วยบุพกรรมเก่าที่ท่านเคยสร้างสมมาเมื่อครั้งในอดีต ก็มิอาจจะทราบได้ท่านกลับไม่มีความลุ่มหลง นิยมชมชอบ หรือจรรโลงใจกับชิวิตแห่งการครองเพศฆราวาส อันหาแก่นสารสาระไม่ได้ จึงทำให้เกิด
ความรู้สึกเบื่อหน่าย จริตของท่าน กลับมีความนิยมชมชอบในศีลาจารวัตร อันสมถะเรียบง่ายของพระภิกษุสงฆ์ในบวรพระพุทธศาสนา

ท่านมีความครุ่นคิดที่อยากจะออกบวช แต่ด้วยความเกรงใจ และสำนึกในพระคุณของบิดา มารดา ท่านจึงต้องอยู่ช่วยงานบิดา มารดาทำไร่ทำนา เพื่อแสดงความกตัญญู ตอบแทนพระคุณบิดา มารดา เมื่ออายุย่างเข้า 20 ปี บริบูรณ์ ท่านจึงตัดสินใจกราบอ้อนวอนบิดา มารดา เพื่อที่จะขออนุญาตออกบวช เพื่อแสวงหา สัจธรรม ปรากฏว่า บิดา มารดา ของท่านปลาบปลื้มปิติยินดีเป็นอย่างยิ่ง เพราะความจริงแล้ว บิดามารดาของท่านก็มีความประสงค์จะให้ท่านออกบวชอยู่แล้ว

เข้าสู่ร่มผ้ากาสาวพัสตร์ ครั้นเมื่อวันที่ 30 พฤษภาคมพุทธศักราช 2473 ท่านจึงได้ตัดสินใจ เข้าอุปสมบทเป็นพระภิกษุสงฆ์ ในบวรพระพุทธศาสนา ณ วัดนาอุดม บ้านนาทม ต.คำหว้า อ.พิบูลมังสาหาร (ในขณะนั้น ตอนนี้เปลี่ยนเป็น อ.นาตาลแล้วในปัจจุบัน) โดยมีพระอธิการพรมมา วัดบ้านระเว ต.ทรายมูล (ปัจจุบัน ต.ระเว) อ.พิบูลมังสาหาร จ.อุบลราชธานี เป็นพระอุปัชฌาย์ พระดี เป็นพระกรรมวาจาจารย์ พระบัว เป็นพระอนุสาวนาจารย์ ได้รับฉายาว่า “ ฉันทโร” ซึ่งแปลว่า “ ผู้ทรงไว้ซึ่งความพอเพียง ” ผู้พอใจ กับความเมตตา เอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ สำเร็จเป็นพระภิกษุสงฆ์ในเวลา 18.08 น.
เมื่อท่านอุปสมบทเป็นพระภิกษุสวน ฉันทโร แล้วท่านได้พำนักและศึกษาเล่าเรียนธรรมะ ฝึกฝนสวดมนต์ และปาติโมกข์ อยู่ในสำนักของเจ้าอธิการส่วน ซึ่งขณะนั้นท่านเป็นเจ้าอาวาสวัดนาอุดม ซึ่งสมัย นั้นวัดนาอุดมเป็นแหล่งพำนักและศึกษาธรรมะของพระภิกษุสามเณร จำนวนมาก ท่านได้ศึกษาธรรมะอยู่ ณ วัดนาอุดม เป็นเวลา 3ปี จากนั้นท่านจึงย้ายไปศึกษาเพิ่มเติม ที่วัดบ้านคำหว้า เป็นเวลาประมาณ 3 เดือน เมื่อพุทธศักราช 2478 ท่านจึงย้ายไปศึกษาต่อที่วัดสำโรงใหญ่ ซึ่งในสมันนั้นก็เป็นแหล่งศึกษาธรรม เช่นกัน ขณะนั้น อาจารย์หม่อนซึ่งมีศักดิ์เป็นลุงของท่านดำรงตำแหน่งเป็นเจ้าอาวาส พระภิกษุสวนท่านได้ศึกษาวิชามูลกัจจายน์ และวิชาวิปัสสนากรรมฐาน ณ สำนักแห่งนี้ ท่านเล่าว่า อาจารย์หม่อนท่านเคร่งครัด ระเบียบวินัยมาก ผู้ที่จะมาศึกษาเล่าเรียนที่สำนักแห่งนี้ จะต้องมีความขยันหมั่นเพียร และต้องมีความขยันอดทนเป็นอันมาก พระอาจารย์หม่อนท่านมีอุปนิสัยค่อนข้างดุมาก พระที่คอยอุปัฏฐากรับใช้ท่าน หลายรูป ที่ขาดความอดทน ทนอยู่ไม่ได้ต้องหนีไปก็มี จนไม่มีใครกล้าจะไปอุปัฏฐากรับใช้ท่าน

อยู่มาวันหนึ่งพระอาจารย์หม่อนจึงได้เรียกพระภิกษุสวนเข้าไปพบและมอบหน้าที่พระอุปัฏฐากแทนพระที่หนีไป หลวงปู่ญาท่านสวนท่านได้เมตตาเล่าให้ฟังว่า ท่านถูกพระอาจารย์หม่อนใช้งานอย่างหนัก เช่น ให้เลื่อยไม้ เพื่อสร้างเสนาสนะภายในวัด ท่านทำจนมือไม้แตกไปหมด เลือดก็ออก ทั้งเจ็บทั้งระบม แต่ก็ต้องทน จะทำอย่างไรได้เมื่อได้รับคำสั่งจากครูบาอาจารย์ บางทีท่านก็จะดุ จะว่าโดยไม่ทราบสาเหตุ โดยเฉพาะวันไหนที่มีญาตโยมมากันมากวันนี้แหละที่ท่านทำอะไรก็ไม่ถูกใจเอาไปเสียหมดบางทีท่านก็ ดุว่าเสียงดัง บางครั้งถึงขนาดต้องอับอายญาติโยม จนแทบจะแทรกแผ่นดินหนี แต่ท่านก็ไม่หนี ท่านบอกว่าต้องใช้ความขันติ อดทนเป็นอย่างมาก เพื่อต้องการปฏิบัติครูบาอาจารย์

จนในที่สุดพระอาจารย์หม่อนเกิดความเมตตาสงสารเห็นว่าพระภิกษุสวน มีความอดทนขันติ มีความเพียรพยายาม มีความมุมานะไม่เคยปริปากบ่นสักคำอาจจะเป็นด้วยว่าพระอาจารย์หม่อนท่านต้องการทดสอบจิตใจ ความอดทนหรืออย่างไรไม่ทราบ อยู่มาวันหนึ่งท่านได้เรียกพระภิกษุสวนเข้าไปหาและบอกว่าจะสอนกรรมฐานให้ ทำให้พระภิกษุสวนท่านดีใจมาก พระอาจารย์หม่อนยังได้พาพระภิกษุสวนไปฝึกกรรมฐานในป่าช้า สองต่อสองโดยการแยกปฏิบัติคนละที่ หลวงปู่ญาท่านสวนท่านเล่าให้ฟังว่าพระอาจารย์ หม่อนท่านจะมีอาสนะพิเศษ ทำด้วยหนังหมี หอบหิ้วไปทุกครั้งที่ท่านสอนกรรมฐานในป่าช้า

การที่ฝึกกรรมฐานท่านอาจารย์หม่อนให้ฝึกวิธีการกำหนดลมหายใจเข้าออก เมื่อฝึกปฏิบัติจนเป็นที่พอใจแล้วท่านก็ให้กลับไปฝึกปฏิบัติเอง ถ้าหากติดขัดประการใดก็ให้มาถามท่าน นอกจากวิชากรรมฐานแล้ว พระอาจารย์หม่อนยังได้สอนวิชาเวทมนตร์คาถาต่างๆให้อีกด้วย การฝึกกรรมฐานท่านเล่าว่าไม่เคยออก ธุดงค์เลย แต่ท่านตั้งใจฝึกฝนเพียรพยายาม ตามครูบาอาจารย์ท่านสอนต้องไม่ขี้เกียจ พยายามค้นคว้าหาความรู้ในแนวปฏิบัติตามตำราต่างๆ ที่ครูบาอาจารย์ท่านบันทึกเอาไว้ นอกจากนั้น ท่านได้ศึกษาเรียนรู้วิธีการเขียน การอ่านอักษร ขอม เขมร และอักษรธรรมอีสาน จนเกิด ความชำนิชำนาญ สามารถอ่านออกเขียนได้จนคล่องแคล่ว

การศึกษาทางด้านวิทยาคมนอกจากการศึกษาทางด้านวิปัสสนากรรมฐานและสรรพวิชาเวทมนต์คาถาต่างๆจากพระอาจารย์หม่อนแล้วต่อมาท่านคิดว่าจะเดินทางไปศึกษาวิชาเพิ่มเติมกับท่านสำเร็จลุน ที่วัดเวินไชย เมืองปากเซ นครจำปาศักดิ์

ท่านสำเร็จลุน ถือว่าเป็นพระปรมาจารย์ผู้ทรงอภิญญา มีกฤษดาอภินิหารมากมายเป็นที่เลื่องลือในแถบลุ่มแม่น้ำโขงมีคนเคยเห็นท่านยืนสรงน้ำกลางแม่น้ำโขงท่านสามารถบังคับให้เรือรบของทหารฝรั่งเศสหยุดได้ และเคยเหยียบเรือรบของทหารฝรั่งเศส เอียงวูบ จนเกือบจะล่ม เมื่อคราวที่ทหารฝรั่งเศสให้คนมานิมนต์ ให้ท่านลงไปในเรือรบ แต่ท่านบอกว่าท่านไม่อยากลงท่านกลัวเรือจะล่ม แต่ไม่มีใครเชื่อท่าน จึงก้าวเท้าไปเหยียบปรากฏว่าเรือเอียงวูบทันที จนไม่มีใครกล้าคะยั้นคะยอให้ท่านลงและมีอยู่คราวหนึ่ง ท่านสำเร็จลุนบอกให้ลูกศิษย์ปลอกมะละกอและหาเครื่องตำส้มตำเอาไว้ ส่วนท่านจะไปเอาน้ำปลาจาก กรุงเทพฯมาให้ ปรากฏว่าท่านเดินคล้อยหลังไปแว๊บเดียว แล้วกลับมาพร้อมกับถือเอาขวดน้ำปลายี่ห้อแปลกๆที่ไม่เคยมีในแถบนี้มาให้ลูกศิษย์ ท่านพระภิกษุสวนเดินทางไปแต่น่าเสียดายที่ท่านไม่พบกับสำเร็จลุนท่านจึงได้เดินทางกลับ ต่อมาท่านได้ทราบว่า ยังมีศิษย์ของท่านสำเร็จลุนอีกรูปหนึ่งที่ได้รับการถ่ายทอดสรรพวิชาต่างๆเอาไว้และมีกฤษดาอภินิหารมากเช่นกัน พระภิกษุรูปนี้ก็คือ ญาท่านกรรมฐานแพง แห่งวัดสะพือ อ.พิบูล จ.อุบลราชธานี ท่านจึงได้เดินทางไปฝากตัวเป็นลูกศิษย์ของญาท่านกรรมฐานแพง การเรียนสรพพวิชา เวทมนตร์คาถาต่างๆในสายของสำเร็จลุน ญาท่านกรรมฐานแพงท่านกล่าวว่าผู้ที่จะมาเรียนวิชาในสายนี้จะต้องตั้งสัจจะคือเมื่อเรียนเสร็จแล้วจะต้องบวชไม่สึก
วิชาที่เรียน ท่านพระภิกษุสวน ท่านได้ศึกษาวิชากรรมฐาน วิชาการเดินธาตุต่างๆเช่นแม่ธาตุอันได้แก่ นะ โม พุท ธา ยะ ธาตุ 4 ได้แก่ นะ มะ พะ ทะ ธาตุกรณีได้แก่ จะ ภะ กะ สะ แก้ว 4 ดวง ได้แก่ นะ มะ อะ อุ ท่านได้เรียนรู้การปลุกเศกวัตถุมงคล ให้เกิดฤทธิ์ เกิดความศักดิ์สิทธิ์ นอกจากนี้ท่านยังได้เรียนวิชาการลงตะกรุดต่างๆ เช่น

- ตะกรุดโทน ตะกรุดสายรกพระพุทธเจ้า ตะกรุดอุปคุต ตะกรุดกันระเบิด
- ตะกรุดสามกษัตริย์ ตะกรุดห้ากษัตริย์ ตะกรุดมหานิยม ตะกรุดรัตนบัลลังก์
- ตะกรุดสาลิกา ตะกรุดสาลิกาตอมแห่ว ตะกรุดธรณีไหว ตะกรุดไก่โตนคอน
- ตะกรุดเข้าตา ทำจากเงินปากผีตายวันเสาร์เผาวันอังคาร ตะกรุดโภคทรัพย์
- ตะกรุดผูกข้อมือเด็ก ตะกรุดกันผี และอื่นๆ

วิชาอื่นๆ เช่น
-เสื้อยันต์
–ถักเชือกมงคล
-การทำสีผึ้งเมตตามหานิยม
–การสร้างปลัดขิก ทำจากสากกระเบือแม่หม้ายแก่นไม้มะขามไม้คูณ
-ตายพราย กัลปังหา ไม้มะยมตายพราย
–การสร้างลูกปะคำ108 การสร้างลูกปะคำ 108
–การสร้างลูกปะคำโทน
–การสร้างพระราหูอมจันทร์
–การฝังเข็มทองคำซึ่งมีกลุ่มเข็ม 32 เล่ม และเข็มโทน 1 เล่ม
–การเข้าแผ่นทองคำเปลว
–วิชาการทำน้ำมนต์เข้าหม้อ เพื่อเสริมดวง เสริมบารมี ต่อดวงชะตา
–วิชาการเสกข้าวสารใส่กระบอกไม้ไผ่เพื่อต่อดวงชะตา
–วิชาการทำน้ำพระพุทธมนต์ 7 บ่อ และอื่นๆ

สรรพวิชาต่างๆในสายของสำเร็จลุน ที่ญาท่านกรรมฐานแพงได้รับการถ่ายทอดมาจากท่านสำเร็จลุน ท่านได้ถ่ายทอดให้พระภิกษุสวนจนหมดสิ้นยกเว้นวิชาสุดท้าย เป็นวิชชาที่สุดยอดทางเมตตา ก็เพราะว่าผู้ที่จะเรียนวิชานี้จะต้องไปหารังผึ้งร้างรังมาทำเป็นเสื้อปูรองนั่งให้ได้ 2 คนคือ อาจารย์ผู้ถ่ายทอดวิชาและลูกศิษย์ผู้รับการถ่ายทอดวิชา จึงจะสามารถถ่ายทอดวิชากันได้ พระภิกษุสวนใช้เวลาหารังผึ้งอยู่นานหลายปี แต่กว่าจะหาได้ญากรรมฐานแพงก็มรณภาพไปเสียก่อนนอกจากเรียนจากครูบาอาจารย์แล้วพระภิกษุสวนยังได้ศึกษาวิชาตามคำภีร์ใบลานซึ่งเป็นของครูบาอาจารย์ต่างๆที่บันทึกไว้นอกจากนี้ภายหลังพระภิกษุสวน ท่านได้รับการแต่งตั้งเป็นเจ้าอาวาสวัดบ้านสำโรงแล้วยุคหลังยังมีอาจารย์ฆราวาสผู้มีอาคมขลังท่านหนึ่งได้ไปมาหาสู่กับท่าน ซึ่งอดีตอาจารย์ท่านนี้เคยบวชปรนนิบัติรับใช้สมเด็จพระสังฆราชแพ วัดสุทัศน์เทพวนาราม กรุงเทพฯ อยู่นานหลายสิบปี เข้าใจว่าท่านมาถ่ายวิชาให้ ด้วยศีลาจริยธรรมอันงดงาม พร้อมด้วยจิตที่มีความมุ่งมั่นในการทะนุบำรุง และพัฒนาวัดวาอารามให้เจริญรุ่งเรือง ถาวรสืบไป ด้วยวัยวุฒิ และคุณวุฒิ จากพระภิกษุสวน ณ บัดนี้หลวงปู่ญาท่านสวน ฉนฺทโรที่ศิษยานุศิษย์และชาวบ้านทั้งหลายให้ความเลื่อมใสและเคารพศรัทธาเป็นอันมาก ท่านได้สร้างเสนาสนะ ภายในวัดบ้านสำโรง จนมีความเจริญก้าวหน้าตามลำดับ แต่ท่านหาได้ยึดติดกับสิ่งเหล่านี้ไม่ นอกจากวัดสำโรงใหญ่แล้วท่านยังไปเป็นประธานในการบูรณวัดเก่าที่บ้านสำโรงใต้ ต่อมาเมื่อพ.ศ. 2524 ท่านได้เริ่มไปบูรณะสำนักสงฆ์ที่บ้านหนองโน จากนั้นเมื่อ พ.ศ.2525 ท่านได้ย้ายไปอยู่ที่สำนักสงฆ์บ้านหนองโนและได้เริ่มพาชาวบ้านบูรณะสำนักสงฆ์แห่งนี้ต่อมาจึงกลายเป็นวัดหนองโนในปัจจุบันนี้ ต่อเมื่อปี พ.ศ.2534 ท่านได้กลับไปวัดนาอุดม บ้านนาทมซึ้งเป็นวัดที่ท่านได้อุปสมบทครั้งแรก ทำให้เกิดความสังเวชใจที่เห็นสภาพวัดที่ทรุดโทรม เกือบจะเป็นวัดร้าง ท่านจึงได้ตัดสินใจกลับมาจำพรรษาที่วัดนาอุดม เพื่อต้องการบรูณะฟื้นฟูวัดนาอุดมขึ้นใหม่ซึ้งขณะนั้น อาจารย์ยอดท่านดำรงค์ตำแหน่งเป็นเจ้าอาวาส แต่หลวงปู่ญาท่านสวนท่านไปอยู่ในฐานะพระลูกวัด

ท่านได้สร้างเสนาสนะขึ้นมาใหม่แทนเสนาสนะเดิมที่เก่า กำลังพังทรุดโทรม เช่นโบสถ์ศาลาการเปรียญ กุฏิสงฆ์ หอระฆัง เมรุเผาศพ ศาลาพักศพ โรงครัว และถังเก็บน้ำ ห้องน้ำ ห้องส้วมโดยไม่มีสิ่งก่อสร้างเก่าหลงเหลืออยู่เลย แทบจะเรียกว่าท่านกลับมาสร้างวัดใหม่ ทำให้วัดนาอุดมเจริญขึ้นตามลำดับ

ตำแหน่งหน้าที่ และสมณศักดิ์

เมื่อปีพุทธศักราช 2517 ท่านได้รับพระราชทานสมณศักดิ์ สัญญาบัตรพัดยศชั้นตรีที่ราชทินนาม พระครูอาทรพัฒนคุณ

เมื่อปีพุทธศักราช 2525 ได้เลื่อนสมณศักดิ์ สัญญาบัตรพัดยศชั้นตรีเป็นชั้นโทที่พระนามเดิม พระครูอาทรพัฒนคุณ

ได้รับการแต่งตั้งเป็นพระอุปัชฌาย์ และเป็นเจ้าคณะตำบลสำโรง ตลอดมา

เมื่อปีพุทธศักราช 2548 ท่านได้เลื่อนสมณศักดิ์สัญญาบัตรยศชั้นโท เป็นชั้นเอก ที่นามเดิมพระครูอาทรพัฒนคุณ

ปฏิปทา และศีลาจารวัตร

พระครูอาทรพัฒนคุณ (หลวงปู่ญาท่านสวน ฉนฺทโร) ท่านเป็นพระอริยสงฆ์ที่เปี่ยมล้นไปด้วยพลังแห่งความเมตตาออกโปรดญาติโยมและศิษยานุศิษย์ท้งหลายโดยไม่รู้จักคำว่าเหน็ดเหนื่อย ท้อถอย ถึงแม้จะได้รับคำทัดทานจากลูกศิษย์ลูกหาว่า ขอห็หลวงปู่พักผ่อนดูแลสุขภาพของท่านเองบ้าง ท่านก็ได้แต่ยิ้มถึงแม้ท่านจะเจ็บป่วยท่านก็ไม่เคยแสดงให้ผู้อื่นที่มากราบท่านทราบ ท่านก็ยังคงสงเคราะห์ญาติโยมต่อไปไม่หยุดหย่อน จนลูกศิษย์เขียนป้ายห้ามรบกวนท่าน เพื่อต้องการให้ท่านพักผ่อนบ้าง เมื่อท่านเห็นท่านก็จะให้เอาออกทันที ท่านได้บอกกับลูกศิษย์ว่า บางคนเค้าอาจจะเดินทางมาไกล เขาอาจจะมีเรื่องเดือดร้อนให้เราช่วยเหลือ หรือเขาอาจจะต้องรีบกลับเพราะเขาอยู่ไกล ส่วนเราอยู่ที่นี่จะพักผ่อนเมื่อไรก็ได้นี่ ท่านสอนให้เรารู้จักเมตตา เห็นอกเห็นใจ ในเพื่อนมนุษย์ด้วยกัน รู้จักเสียสละ ความสุขส่วนตัวไม่เห็นแก่ความสุขสบาย เพื่อสงเคราะห์ช่วยเหลือผู้ที่เดือดร้อน ท่านให้การสงเราะห์โดยไม่เลือกชั้นวรรณะ ไม่เลือกที่รักมักที่ชัง ท่านให้ความเสมอภาคเท่ากันหมด ไม่ว่าคนจน คนรวย เศรษฐีมั่งมี ยาจก เด็กหรือผู้ใหญ่ ท่านเต็มใจสงเคราะห์ให้ทั้งหมด

ท่านมีความเป็นอยู่อย่างสันโดษ สมถะ เรียบง่าย ประหยัด มัธยัสถ์ ใช้สิ่งของที่ญาติโยมนำมาถวายอย่างคุ้มค่า ไม่มีความยินดีในการเป็นอยู่อย่างสุขสบาย หากแต่มีความยินดีในความเป็นอยู่อย่างทุรกันดาร แบบชนบท ซึ่งเป็นการส่วนกระแสของโลกโลกาภิวัตน์ อันเป็นสังคมที่มีแต่การแข่งขัน พัฒนาการเทคโนโลยี เพื่ออำนวยความสะดวกสบายให้แก่โลกมนุษย์ เป็นสิ่งที่ก่อให้เกิดกิเลสของความไม่รู้จักพอเป็นโลกแห่การช่วงชิงอำนาจ เอารัดเอาเปรียบซึ่งกันและกัน จนทำให้โลกในขณะนี้ มีความสับสนวุ่นวาย เกิดภัยพิบัติทั้งปวง ก็อันสืบเนื่องมาจากตัวกิเลสอุปทาน ความยึดมั่นถือมั่นในตัวกู ของกู กอดรัดฟัดเหวี่ยงเอาไว้ไม่ยอมปล่อย...ไม่ยอมวาง...

ด้วยเหตุนี้หลวงปู่ญาท่านสวน ฉนฺทโร ท่านจึงรู้เท่าทันกิเลส ไม่ยอมลุ่มหลงอยู่ในความสุขสบาย หากแต่ต้องการอยู่ใกล้ชิดกับความทุกข์ยากลำบาก เพื่อเอาความทุกข์ยากลำบากมาเป็นเครื่องขัดเกลากิเลส เพราะท่านรู้ว่าสรรพสิ่งในโลกนั้นล้วนแต่เคลื่อนไปสู่ความเป็นอนิจจัง ทุกข์ขัง อนัตตา ทุกสรรพสิ่งทั้งหลาย ในโลกนี้เคลื่อนไปสู่ความเสื่อมสลายในที่สุด ไม่ยึด ไม่ทุกข์ ไม่สุข สิ่งเหล่านี้ ละได้ย่อมสงบ ท่านเป็นพระเถระผู้มีความสงบ เรียบร้อย ในทุกอิริยาบถ ยืน เดิน นั่ง นอน แม้กระทั่งเวลาฉันเป็นผู้มีความนอบน้อม อ่อนโยน ถ่อมตน ไม่โอ้อวดดังคำที่ว่า

“ปราชญ์แท้ ไม่คุยฟุ้ง ไม่อวดตน”
“คนดีย่อม ไม่ยกตน ข่มท่าน”
“คนเก่ง ย่อมทะนงอยู่ อย่างเงียบ”
“คนโง่ อวดรู้ดี มีทั่วภพ”
“คนโง่ อวดรู้ดี มีทั่วภพ”

ท่านเคยปรารภว่า “อย่างเรามันต้องเสือซ่อนเล็บ ไม่จำเป็นต้องโอ้อวดคนอื่นเขาหรอก....”
ท่านสอนคนให้รู้จักเสียสละเพื่อส่วนรวม เพื่อกำจัดความเห็นแก่ตัวต้องการให้ศิษยานุศิษย์ มีความรักใคร่สามัคคีปรองดองกัน ไม่อิจฉาริษยากัน ท่านสอนให้รู้จัก เป็นผู้มีอัธยาศัยไมตรีจิตที่ดี เอาใจใส่แขกญาติโยมผู้มาเยือนจะเห็นได้ว่า ถ้ามีญาติโยมมากราบท่าน ท่านจะลุกขึ้นไปหยิบเอาสาดเสื่อมาปูให้จัดหาน้ำหาท่า ผลหมากรากไม้ตามที่มีมาให้รับประทาน นับเป็นความอบอุ่นและความประทับใจ แก่ญาติโยมผู้มากราบท่านโดยทั่วหน้ากัน ท่านเป็นแบบอย่างของนักพัฒนา นักก่อสร้างสิ่งอันเป็นสาธารณประโยชน์เพื่อประกอบกิจในทางพระพุทธศาสนา ในวัดวาอารามต่างๆอย่างมากมาย ตามแต่สถานภาพของความจำเป็น เพื่อจรรโลงพระพุทธศาสนาให้เจริญรุ่งเรืองสืบไป แต่ท่านหาได้ยึดติดกับสิ่งเหล่านั้นไม่ หากแต่ท่านมีความมุ่งมั่นในการปฏิบัติธรรม ปล่อยวางกับสิ่งที่เรียกว่าวัตถุ เพื่อแสวงหาความหลุดพ้น

ปฏิปทาที่กล่าวมาเหล่านี้เป็นเพียงแค่ส่วนหนึ่งในช่วงประวัติของท่าน เมื่อท่านยังดำรงสังขารธรรมอยู่นั้น ท่านไม่ได้ตั้งตัวเป็นอาจารย์สอน ท่านไม่ได้สอนด้วยคำพูดแต่เป็นการสอนให้ด้วยการลงมือทำให้ดูให้เป็นตัวอย่าง

วาระแห่งการมรณภาพ

เมื่อช่วงปลายปี พ.ศ.2548 สุขภาพของหลวงปู่เริ่มอ่อนเพลียเพราะท่านฉันอาหารไม่ค่อยได้ ปลายเดือนมกราคม 2549 ท่านมีอาการปวดท้อง คณะศิษย์จึงได้นิมนต์ท่านไปโรงพยาบาล ปรากฏ
ว่าอาการป่วยของท่านเป็นลำไส้อุดตัน เมื่อรักษาจนอาการดีขึ้นแล้วคณะแพทย์จึงได้อนุญาตให้ท่านกลับวัดได้ ต่อมาเมื่อช่วงกลางเดือนกุมภาพันธ์ ท่านมีอาการอ่อนเพลียไม่มีเรี่ยวแรง เพราะท่านฉันอาหารไม่ได้คณะศิษย์จึงได้นิมนต์ท่านไปรักษาตัวที่โรงพยาบาลอีกครั้ง เมื่อรักษาจนอาการดีขึ้นแล้ว คณะแพทย์จึงอนุญาตให้ท่านกลับวัดได้ เมื่อวันที่ 24 กุมภาพันธ์ 2549 ต่อมาท่านผู้ว่าราชการจังหวัด นายสุธี มากบุญ ท่านทราบว่าหลวงปู่มีอาการอ่อนเพลียไม่ค่อยสบาย ท่านจึงได้มีคำสั่งให้คณะแพทย์โรงพยาบาลตาลสุม มาเฝ้าดูแลอาการของหลวงปู่ที่วัดนาอุดม ตลอด 24 ชั่วโมง

เมื่อวันที่ 8 มีนาคม 2549 ท่านมีอาการอ่อนเพลียชีพจรเต้นอ่อนลง คณะแพทย์ผู้เฝ้าดูอาการ
จึงได้ตัดสินใจนำท่านไปรักษาอาการ ณ โรงพยาบาลสรรพสิทธิประสงค์ คณะแพทย์ต้องให้อาหารทางสายยางและใช้เครื่องช่วยหายใจ ไม่สามารถพลิกตัวเองได้

วันที่ 9 -10 -11-12 มีนาคม ท่านไม่มีอาการตอบสนอง (วันที่ 11 มี.ค.2549 คณะแพทย์ได้อนุญาตคณะผ้าป่าจากกรุงเทพฯเข้าเยี่ยมดูอาการหลวงปู่)

เมื่อวันที่ 13 มีนาคม 2549 เวลาช่วงประมาณบ่ายโมงท่านรู้สึกตัว ลืมตาขึ้นมองเพดานไปมา
ก็พอดีลูกศิษย์ที่เฝ้าอยู่มองเห็นอาการดีขึ้นและมีอาการตอบสนองยังมีสติสัมปชัญญะ เหมือนท่านพยายามบอกอะไรบางอย่างให้ลูกศิษย์ทราบ แต่มันติดอยู่ที่สายยางที่แพทย์สอดไว้ในปากของท่าน ลูกศิษย์ก็พากันดีอกดีใจและกราบเรียนท่านว่า หลวงปู่หายเร็วๆนะ จะได้พาหลวงปู่กลับวัด ท่านมองด้วยดวงตาที่ใสเป็นประกายพร้อมกับยักคิ้วให้ทั้ง 2 ข้างอย่างที่ท่านเคยยักคิ้วให้ลูกศิษย์ตอนที่ท่านยังดำรงสังขารตามปกติ ทำให้ลูกศิษย์ทุกคนที่ได้ทราบข่าวอาการของท่านดีขึ้น ก็พากันดีอกดีใจไปตามๆกัน แต่แล้วในเช้าวันที่ 14 มีนาคม พ.ศ.2549 เวลา 6.30 นาฬิกา ซึ่งตรงกับวันเพ็ญขึ้น 15 ค่ำ วังอังคาร (เป็นวันครูของท่าน) หลวงปู่ญาท่านสวน ได้ปล่อยวางสังขาร ด้วยอาการอันสงบยังความเศร้าโศกเสียใจและอาลัยอาวรณ์แก่ศิษยานุศิษย์ บัดนี้หลวงปู่ญาท่านสวนของเรา ผู้ซึ่งเปรียบเสมือนร่มโพธิ์ร่มไทรใหญ่ที่แพร่กิ่งก้านสาขา คอยปกคลุมให้ความชุ่มชื่น ร่มเย็น เป็นที่พักพิงแก่เหล่าสรรพสัตว์และศิษยานุศิษย์ทั้งหลาย ท่านได้ปล่อยวางสังขารจากเราเสียแล้ว ท่านเป็นร่มโพธิ์ร่มไทรที่ล้มด้วยอายุ กาลเวลาที่ตรากตรำ ทนแดดทนฝนมานาน ไม่ได้ล้มด้วยเพราะโรคาพยาธิเบียดเบียน เป็นการล้มไปตามกฎของธรรมชาติที่เกิดขึ้น ตั้งอยู่ เสื่อมโทรมและก็ดับไปเป็นธรรมดา ทุกสรรพสิ่งที่เกิดขึ้นในโลกก็เป็นเช่นนี้เหมือนกันหมด ไม่มีใครได้รับอภิสิทธิ์ การยกเว้น ไม่มีเส้น ไม่มีสาย ไม่มีพวกเราพวกเขาทุกคนมีสิทธิ์และความเสมอภาคเท่าเทียมกันทั้งหมด แม้กระทั่งองค์สมเด็จสัมมาสัมพุทธเจ้า ซึ่งเป็นศาสดาเอกของโลก เมื่อครั้งที่ท่านยังดำรงพระชนม์ชีพอยู่นั้น ท่านก็ปฏิบัติตนไปตามกฎของธรรมชาติ ท่านมิได้หลีกหนีความตาย ท่านเผชิญหน้ากับความตายอย่างองอาจ ท่านเป็นดั่งวีรบุรุษผู้ยิ่งใหญ่ ท่านได้เรียนรู้เรื่องธรรมชาติ เรื่องของโลก จนในที่สุดท่านก็รู้ทันธรรมชาติ รู้ทันโลก และท่านก็รู้วิธีการเอาชนะธรรมชาติเอาชนะโลก เป็นผู้อยู่เหนือโลก อยู่เหนือวัฏฏะสงสารท่านได้ตัดกิเลสอุปาทานจากขันธ์ 5 ตัดจากความยึดมั่นถือมั่น ซึ่งเป็นบ่อเกิดแห่งเครื่องพันธนาการผูกมัดชาวโลกทั้งหลายเป็นบ่อเกิดแห่งทุกข์ เมื่อท่านตัดกิเลส อุปาทานลงได้อย่างราบคาบแล้ว ท่านก็หาได้ตัดช่องน้อยแต่พอตัวไม่ท่านกลับมีความสงสารชาวโลก ที่ยังมีความโง่หลงงมงายนับเป็นพระมหากรุณาและเมตตาอันใหญ่หลวงที่พระองค์ท่านได้นำเอาธรรมะ ซึ่งพระองค์ท่านได้รู้แจ้งเห็นจริง นำมาเผยแผ่พร่ำสอน ชี้แนะให้แก่ชาวโลกเหล่าสาวก พุทธบริษัททั้งหลาย ได้มองเห็นโลกอันแท้จริง ดั่งที่ท่านมองเห็น เราอยู่กับโลกต้องเข้าใจในโลกมันเป็นเรื่องธรรมดาที่เหล่าศิษยานุศิษย์พึงแสดงความเศร้าโศกเสียใจอาลัยอาวรณ์ต่อการจากไปของหลวงปู่อย่างไม่มีวันกลับ ก็เนื่องจากว่าเมื่อครั้งท่านยังดำรงสังขารอยู่นั้นท่านได้ประกอบคุณงามความดีอันทรงคุณค่าทางธรรมอย่างมากมายมหาศาลมีความเมตตาต่อศิษยานุศิษย์เหมือนพ่อที่มีต่อลูกอย่างหาที่สุดไม่ได้ ด้วยคุณงามความดีและปฏิปทานี้แหละมันคือทรัพย์สมบัติอันมหาศาลที่ท่านได้ทิ้งไว้ให้พวกเราเหล่าศิษยานุศิษย์ทั้งหลายได้น้อมนำเอาไปประพฤติปฏิบัติให้เกิดประโยชน์ต่อชีวิตต่อครอบครัว ต่อหน้าที่การงาน ต่อสังคมหลวงปู่ท่านมิได้หายไปไหน หลวงปู่ท่านยังสถิตอยู่ในหัวใจของศิษยานุศิษย์อยู่ตลอดเวลา สถิตตั้งแต่วินาทีแรกที่ได้พบกับท่าน และจะสถิตต่อไปชั่วนิรันดร์

หลวงปู่ญาท่านสวน ฉนฺทโร สิริรวมอายุได้ 95 ปี 6 เดือน 6 วัน 75 พรรษา

หลวงปู่คำบุ วัดกุดชมภู จ.อุบลราชธานี " หลวงปู่คำบุ คุตตจิตโต" 
เป็นพระสงฆ์ที่เล่าขานกันว่าทรงคุณพุทธาคมเข้มขลัง แห่งวัดกุดชมภู ต.กุดชมภู อ.พิบูลมังสาหาร จ.อุบลราชธานี ท่านเป็นศิษย์สายตรงของพระครูวิโรจน์รัตโนมล (หลวงปู่รอด นันตโร) แห่งวัดทุ่งศรีเมือง และอดีตเจ้าคณะจังหวัดอุบลราชธานี พระเกจิอาจารย์ผู้มีความเข้มขลังมีพลังจิตสูง 

ชาติภูมิ 
หลวงปู่คำบุ  มีชื่อ-นามสกุลเดิมว่า คำบุ คำงาม ถือกำเนิดเกิด ณ บ้านกุดชมภู เมื่อวันจันทร์ที่ 15 กุมภาพันธ์ 2465 ตรงกับวันจันทร์ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 3 ปีจอ เกิดในตระกูล คำงาม 
โยมบิดา-มารดา ชื่อนายสาและนางหอม คำงาม ครอบครัวทำนาทำสวน   ท่านเป็นบุตรคนสุดท้องในจำนวนพี่น้องทั้งหมด 6 คน 

กาลต่อมาท่านเจริญวัยขึ้น มีอายุอันสมควร บิดามารดาได้ให้บรรพชาในปี พ.ศ.2482 ณ วัดกุดชมภู โดยมี พระครูญาณวิสุทธิคุณ (กอง) วัดตากโพธิ์ เป็นพระอุปัชฌาย์ 
ภายหลังบวชท่านได้มีโอกาสเดินทางไปกราบไหว้ พระครูวิโรจน์รัตโนมล (หลวงปู่รอด นันตโร) วัดทุ่งศรีเมือง เจ้าคณะจังหวัดอุบลราชธานีและได้รับความเมตตาโอบอ้อมอารีจากหลวงปู่รอดเป็นอย่างยิ่ง

กล่าวสำหรับพระอาจารย์รอด วัดบ้านม่วง ท่านเป็นพระที่มีวิทยาคมแก่กล้า พระอาจารย์รอดเป็นคนบ้านเดียวกันกับสามเณรคำบุ (สมัยบวชเณร) จึงมีความคุ้นเคยกันมาก่อน ด้วยความที่สามเณรคำบุเป็นผู้มีนิสัยสงบเรียบร้อย ใจเย็นมีเหตุมีผล เหตุนี้เองพระอาจารย์รอด จึงได้ถ่ายทอดวิทยาคมคาถาต่างๆ ที่ได้ร่ำเรียนมาแก่สามเณรคำบุตั้งแต่นั้นเรื่อยมา จวบจนถึงวัยอุปสมบทเป็นพระภิกษุ จึงอุปสมบท เมื่อปี พ.ศ.2486 ได้รับฉายาว่า "คุตตจิตโต" มีพระครูสาธุธรรมจารี (สา) วัดดอนจิก เป็นพระอุปัชฌาย์ 

ครั้นบวชเป็นพระแล้ว หลวงปู่คำบุท่านยังคงแวะเวียนไปร่ำเรียนสรรพวิชาเวทมนตร์คาถาอาคมต่างๆ กับพระอาจารย์รอด ที่วัดบ้านม่วงอยู่เป็นประจำ ได้ศึกษาศาสตร์วิชาต่างๆ จากตำรา จนมีความชำนาญแตกฉานจึงออกเดินธุดงค์เพื่อแสวงหาครูบาอาจารย์ 

หลวงปู่คำบุได้มีโอกาสร่ำเรียนวิชาวิปัสสนากรรมฐานและวิทยาคมจากพระอาจารย์ที่มีความ ชำนาญด้านพระคาถาต่างๆหลายรูปจนวิชาแกร่งกล้า จึงได้กลับมาจำพรรษาอยู่ที่ วัดกุดชมภูจนถึงปัจจุบัน 

มีเรื่องน่าสนใจอยู่ตอนหนึ่ง เนื่องจากพระอาจารย์รอดท่านเป็นพระที่ร้อนวิชาชอบลองวิชาอยู่เสมอ เมื่อร่ำเรียนวิชาอาคมแขนงใดได้ก็จะนำมาทดสอบหรือทดลองวิชานั้นอยู่เป็นประจำ มีอยู่ครั้งหนึ่งท่านได้สำเร็จวิชาหุงสีผึ้งมหาเสน่ห์ แล้วทำการทดลองปรากฏว่าบรรดาญาติโยมทั้งหญิงและชายแห่เข้ามาที่วัดเพื่อมาขอ สีผึ้งมหาเสน่ห์จากท่านอย่างมากมาย จนไม่มีเวลาประกอบกิจสงฆ์อันใดได้ ท่านจึงย้ายมาอยู่กับพระภิกษุคำบุ ที่วัดกุดชมภูและได้เขียนตำราเพื่อมอบให้กับพระภิกษุคำบุไว้ศึกษาเล่าเรียน สืบต่อไป

พระภิกษุคำบุได้ศึกษาศาสตร์วิชาต่างๆ จากตำราจนมีความชำนาญแตกฉาน จึงออกเดินจารึกธุดงค์เพื่อแสวงหาครูบาอาจารย์ ได้มีโอกาสร่ำเรียนสายวิชาวิปัสสนากรรมฐานและวิทยาคมต่างๆ ในสายของท่านสำเร็จลุน แห่งวัดเวิ่นไชย เมืองปาเซ นครจำปาสัก พระผู้ทรงอภิญญา 
นอกจากการศึกษาวิชาทางด้านวิปัสสนากรรมฐานแล้ว สรรพวิชาอาคมทุกแขนง หลวงปู่คำบุท่านก็มีความชำนาญและได้หมั่นศึกษาฝึกฝนอยู่เป็นประจำ ตามคำสั่งสอนของครูบาอาจารย์ ปัจจุบัน หลวงปู่คำบุ คุตตจิตโต วัดกุดชมภู มีอายุถึง 86 ปี แต่ยังคงให้ความเมตตาศิษยานุศิษย์อย่างสม่ำเสมอ 
ในทุกวันอังคาร เสาร์ และอาทิตย์ ท่านจะประกอบพิธีลงเหล็กจารอักขระธรรมอักษรลาว ลงบนแผ่นหลังของบรรดาลูกศิษย์ที่เดินทางมาจากสถานที่ต่างๆ ด้วยความเมตตา 

การจารอักขระธรรมลงแผ่นหลังของหลวงปู่คำบุ ถือเป็นกุศโลบายทางธรรมเพื่อบ่งบอกถึง "ความประมาทเป็นบ่อเกิดแห่งความตายหรือความหายนะ" ดังนั้นควรตั้งมั่นไม่ให้อยู่ในความประมาท ที่สำคัญถ้าท่านได้จารอักขระธรรมได้ครบถึง 7 ครั้ง ว่ากันว่าอักขระธรรมจะฝังลึกถึงกระดูกและถ้าประพฤติปฏิบัติตามคำสั่งของครูบาอาจารย์อย่างเคร่งครัดแล้ว จะอยู่ยงคงทน ต่อศาสตราวุธทั้งปวง 

พระครูพิบูลนวกิจ หลวงปู่คำบุ คุตตจิตโต วัดกุดชมภู มรภาพด้วยอาการสงบ ในวันที่ 11 กุมภาพันธ์ 2557 เวลา14:51 นาที ณ.โรงพยาบาลศิริราช สิริอายุได้91ปี คณะศิษยานุศิษย์จะเคลื่อนสรีระสังขารหลวงปู่ออกจากโรงพยาบาลศิริราชในวันที่ 12 กุมภาพันธ์ 2557 เวลา 09.00 น. ไปยังวัดวิหารเจดีย์ศรีชมพู (วัดกุดชมภู) อ.พิบูลมังสาหาร จ.อุบลราชธานี

หลวงปู่เร็ว ฉันทโก เป็นเจ้าอาวาสเป็นพระเกจิชั้นผู้ใหญ่ ผู้ปฏิบัติดีปฏิบัติชอบ ที่ชาวเมืองอุบลราชธานี และจังหวัดใกล้เคียง ให้ความเคารพเลื่อมใสศรัทธามาอย่างยาวนาน ตั้งมั่นอยู่ในพระธรรมวินัยอย่างเคร่งครัด มีวัตรปฏิบัติเรียบง่าย ปฏิปัติงดงามเป็นที่เลื่อมใสของผู้ได้พบเห็นหลวงปู่เร็วเป็นศิษย์สืบสายธรรมรูปสุดท้าย พระวิปัสสนาจารย์ชื่อดัง หลวงปู่สวน ฉันทโร วัดนาอุดม จ.อุบลราชธานี
เกิดในสกุล พรมไทย เมื่อวันพฤหัสบดีที่ 9 ก.ค.2484 โยมบิดา-มารดา ชื่อ นายวันทา และ นางมี พรมไทย มีพี่น้อง 8 คน หลวงปู่เป็นคนที่ 7
ในวัยเยาว์เป็นเด็กเรียบร้อย ขยันอดทน ตั้งใจเล่าเรียนศึกษา เป็นคนหัวไวใฝ่รู้โดยเฉพาะวิทยาคมเป็นพิเศษ ยามว่างมักจะเข้าวัดนาอุดม ไปหาหลวงปู่ญาท่านสวนแทบทุกวัน คอยอุปัฏฐากรับใช้บีบนวดคลายกล้ามเนื้อให้หลวงปู่ญาท่าน พร้อมกับขอเล่าเรียนวิชาบาลี-สันสกฤต-อักขระขอมลาว ด้วยความเป็นเด็กขยัน ความจำเป็นเลิศ ใฝ่รู้ในวิชาการเรียน ทำให้หลวงปู่ญาท่านสวนให้ความรักเอ็นดูเป็นพิเศษ
อายุ15 ปี จึงขอโยมพ่อโยมแม่บรรพชา โดยมีหลวงปู่ญาท่านสวน เป็นพระอุปัชฌาย์ภายหลังบรรพชาเรียนวิชาบาลีสันสกฤต อักขระขอม และอักษรธรรมอีสาน
ครั้งหนึ่งได้มีโอกาสร่วมเดินธุดงค์และเรียนวิทยาคมต่างๆ ในระหว่างธุดงค์ มีพระธุดงค์มาจากลาว มาพักที่วัด 7 วัน ด้วยความที่ใฝ่รู้สามเณรเร็วจึงเข้าไปขอเรียนวิชา พระธุดงค์ที่มาจากลาวก็ให้ความเมตตาสอนกัมมัฏฐานให้ เมื่อวันที่พระธุดงค์ต้องเดินทางกลับลาว จึงขอติดตามเดินธุดงค์ไปด้วย พระธุดงค์ท่านเห็นว่ามีความตั้งใจจึงให้ร่วมเดินธุดงค์ไปด้วยเป็นเวลานานหลายเดือน
มรดกสำคัญของหลวงปู่ญาท่านสวนที่ตกมาถึงหลวงปู่เร็ว คือตำราวิทยาคม ซึ่งในตำราได้บันทึกถึงสรรพวิชาคาถาต่างๆ มากมาย ที่หลวงปู่ญาท่านสวนบันทึกไว้ และตำราวิชาจากพระครูวิโรจน์รัตโนบล หรือหลวงปู่รอด อดีตพระเกจิอาจารย์ชื่อดังวัดทุ่งศรีเมือง จ.อุบล ราชธานี เกือบทั้งหมด
เวลาส่วนใหญ่ของหลวงปู่เร็ว จะมุ่งปฏิบัติ วิปัสสนากัมมัฏฐาน ท่านมีวัตรปฏิบัติเรียบง่าย สมถะ สันโดษ

พระญาณวิศิษฏ์ หรือ หลวงพ่อทอง จนฺทสิริ ท่านเกิดเมื่อวันที่ 28 เมษายน พ.ศ. 2475 ตรงกับรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว
พื้นเพเดิมครอบครัวเป็นชาวจังหวัดอุบลราชธานี มีพี่น้องร่วมบิดามารดาด้วยกันทั้งหมด 9 คน เป็นชาย 4 คน หญิง 5 คน ท่านเป็นบุตรคนที่ 6
ต่อมาครอบครัวอพยพย้ายถิ่นฐานมาปักหลักอยู่ ณ ตำบลวังใหญ่ อำเภอท่าตะโก จังหวัดนครสวรรค์ ท่านเป็นเจ้าอาวาสรูปที่ 3 และอดีตเจ้าอาวาสวัดอโศการาม โดยได้รับสถาปนาตำแหน่งสืบต่อจาก พระเทพโมลี (สำรอง คุณวุฑฺโฒ) ในชีวิตวัยเยาว์ของท่าน ท่านศึกษาจบชั้นเพียงชั้นประถมศึกษาปีที่ 4 ต้องเลิกเรียนกลางคันเพื่อมาช่วยเหลือทางบ้านทำนาหาเลี้ยงปากท้อง

บรรพชา อุปสมบท
ท่านได้บรรพชาเป็นสามเณรเมื่อปี พ.ศ. 2494 ขณะมีอายุได้ 19 ปี ณ วัดป่าคลองกุ้ง ตำบลตลาด อำเภอเมืองจันทบุรี จังหวัดจันทบุรี จนกระทั่งเมื่อมีอายุได้ 21 ปี ท่านได้อุปสมบทเป็นพระภิกษุเมื่อปี พ.ศ. 2496 ก่อนย้ายไปพักจำพรรษาอยู่ที่วัดเขาแก้ว ตำบลหนองตาคง อำเภอโป่งน้ำร้อน จังหวัดจันทบุรี

ปฏิบัติธรรม
ผู้ที่คอยชี้ทางส่งเสริมให้ท่านได้เข้าสู่ร่มกาสาวพัสตร์คือพระสุทธิธรรมรังสี (ลี ธมมฺธโร) หรือท่านพ่อลี ผู้ซึ่งมีศักดิ์เป็นอาแท้ๆ นั่นเอง หลวงพ่อทอง ได้ศึกษาวิชาความรู้จากท่าน ถึงแม้ว่าท่านจะเคยศึกษาวิชาบาลีที่กรุงเทพ ฯ มาแล้วก็ตาม จนมาถึงปี พ.ศ. 2500 ไปจำพรรษาที่สำนักสงฆ์บ้านสันกอเก็ด ตำบลบ้านกลาง อำเภอสันป่าตอง จังหวัดเชียงใหม่ เป็นเวลา 3 ปี กระทั่งท่านพ่อลีได้มรณภาพลง ท่านจึงได้กลับมาอยู่ที่วัดอโศการาม และท่านได้รับตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดอโศการามระหว่างปี พ.ศ. 2534 - 2559 ในด้านพระธรรม หลวงพ่อทองท่านมักจะเน้นเรื่องการปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐาน และท่านก็เคยกล่าวไว้ว่า การฝึกธรรมมะ ต้องรู้จักการฝึกความอดทนไว้ก่อน และต้องมีสติด้วย เพราะมนุษย์ ไม่มีจุดยืนในความคิด ชอบใช้สติปัญญาของตนไปตัดสินโดยการสังหารกิเลสของตนเอง เมื่อสมาธิเป็นสมถะจิตจะบังเกิดความสงบ อย่างบางคนบอกอะไรอนิจจัง อะไรไม่เที่ยง อะไรก็อยู่ไม่ได้ อะไรแตกดับ ทำไมไม่ถึงวิปัสสนา เพราะใจมันยังไม่มีสมถะ ใจมันไม่นิ่ง ใจมันส่ายไปมา พอใจหยุดนิ่ง สิ่งที่เห็นคือพระ สิ่งที่เห็นด้วยใจ ไม่ได้เห็นจากดวงตา สิ่งที่มันเกิดคือผู้รู้แท้ ถ้ารู้ใจเจ้าของคือผู้รู้ตน ใจก็อยู่ที่ใจ ไม่ใช่เอาใจไปไว้ที่หัวหรือบนผม รู้จักที่มาที่ไป ไม่ใช่ไปรู้ตามหนังสือที่เขียน แล้วก็หอบสังขารไป” พระอาจารย์ทองท่านเป็นนักเทศน์ธรรมมะรูปหนึ่ง ที่ติดรับกิจนิมนต์ตลอดเวลา และเป็นศูนย์รวมใจของชาวชุมชนโดยมิเสื่อมถอย วัดอโศการามแวดล้อมไปด้วยธรรมชาติอันร่มเย็นสำหรับเป็นที่พักพิงแก่มวลสรรพสัตว์ฉันใด พระอาจารย์ทองก็เป็นธงธรรมให้ร่มเงาจิตใจแก่ชาวบ้านญาติโยมฉันนั้น

สมณศักดิ์
ได้รับแต่งตั้งเป็นพระครูสัญญาบัตรชั้นตรี เมื่อปี พ.ศ. 2518
ได้รับการแต่งตั้งเป็นพระราชาคณะชั้นสามัญที่ “พระญาณวิศิษฏ์” เมื่อวันที่ 12 สิงหาคม พ.ศ. 2535

มรณภาพ
พระญาณวิศิษฏ์ (ทอง จนฺทสิริ) ได้มรณภาพอย่างสงบจากการอาพาธเป็นโรคมะเร็งในลำไส้มากว่า 5 ปี ที่โรงพยาบาลศิริราช เมื่อเวลาประมาณ 04.10 น.ของวันที่ 16 มีนาคม พ.ศ. 2559 สิริอายุรวม 84 ปี พรรษา 64 มีพิธีพระราชทานเพลิงศพเมื่อวันที่ 26 มิถุนายน พ.ศ. 2559 ณ เมรุชั่วคราว วัดอโศการาม อำเภอเมืองสมุทรปราการ จังหวัดสมุทรปราการ

ท่านหลวงปู่โชติ อาภัคโค ท่านเป็นพระภิกษุสงฆ์ ที่เคยพบพระกรรมฐานมาตั้งแต่สมัยเป็นสามเณร และท่านเป็นพระภิกษุสงฆ์ที่นิยมชมชอบใน เรื่องประพฤติปฏิบัติธรรมมากกว่าสิ่งอื่น ในฐานะตําแหน่งหน้าที่ ท่านเคยดํารงตําแหน่งที่สําคัญในคณะสงฆ์ แต่สิ่งเหล่านี้ ท่านหลวงปู่โชติ ก็ได้สนองเจตนาอันดีของครูบาอาจารย์อยู่ระยะหนึ่ง
ต่อจากนั้นท่านได้ลาออกจากตําแหน่ง เพราะมีความประสงค์ที่จะออกเดินธุดงค์ ปฏิบัติธรรมตามเยี่ยงครูบาอาจารย์ผู้สําเร็จผลมาแล้ว ซึ่งท่านก็ได้รับผลที่น่าภาคภูมิใจในเวลาต่อมา
ท่านหลวงปู่โชติ อาภัคโค ท่านเกิดเมื่อวันเสาร์ที่ ๕ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๗๓ ปีมะเมีย ท่านเป็นคนชาวอุบลราชธานี โดยกําเนิด บิดามารดาเป็นชาวนา ท่านพระอาจารย์โชติ เกิดมาคู่ หรือที่เรียกว่า “ฝาแฝด” นั้นเอง ฝาแฝดคู่นั้น ก็คือ โชติ ประเสริฐสิน และ ชาลี ประเสริฐสิน แต่ทั้งสองคนมีอุปนิสัยไม่เหมือนกัน คือ ท่านหลวงปู่โชติ สมัยเป็นฆราวาส ท่านมีจิตใจฝักใฝ่ธรรม สนใจพระพุทธศาสนา ส่วน นายชาลี ที่เป็นคู่แฝดเขาไม่ชอบทางบวชเรียน ชอบสร้างบ้านสร้างเรือน ทํามาหากินไปตามทางของโลก
พออายุของท่านได้ ๑๕ ปีเต็ม ท่านได้บรรพชาเป็นสามเณรที่ วัดสระแก้ว แก่งสะพือ โดยมีท่านพระครูพิบูลสมณกิจ เจ้าคณะอําเภอพิบูลมังสาหาร เป็นพระ อุปัชฌาย์
หลังจากได้บวชเป็นสามเณรแล้ว ท่านได้ศึกษาพระธรรมวินัย ที่วัดสีนวล จ.อุบลราชธานี ณ ที่แห่งนี้ท่านได้อยู่ศึกษาถึง ๓ ปี ต่อจากนั้นท่านได้เดินทาง เข้ามาอยู่จําพรรษาที่วัดบรมนิวาส กรุงเทพฯ โดยได้รับพระเมตตาจาก สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (ติสโส อ้วน)
ต่อมาท่านได้ย้ายมาจําพรรษาที่วัดพระศรีมหาธาตุ บางเขน ไปอยู่ปรนนิบัติ สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (พิมพ์ ธัมมธโร)
ในปีพ.ศ.๒๔๙๓ ท่านสามารถสอบผ่าน ได้เปรียญธรรม ๓ ประโยค นับเป็นความวิริยะอดทนได้เป็นเยี่ยม
ท่านหลวงปู่โชติเป็นผู้มีวาสนาอยู่มาก เพราะท่านได้เข้ามารับสนอง พระเดชพระคุณสมเด็จพระมหาวีรวงศ์ ถึงสองท่านแต่ละท่านต่างก็มีคุณธรรมปราดเปรื่องด้วยคุณวุฒิทั้งวัยวุฒิ นับว่าท่านหลวงปู่โชติ ได้จดจําคุณธรรมทั้งหลายมา ด้วยดีตลอดขณะที่อยู่ใกล้ชิดท่าน
ต่อมาทางด้านการศึกษาต้องหยุดชะงักลงเพราะท่านป่วยด้วยโรคชนิดหนึ่ง คือ เล็บมือเป็นขุย ๆ ท่านจึงไปรักษาตัวที่โรงพยาบาลศิริราช และที่โรงพยาบาลนี้ ท่านได้เข้าไปพิจารณาศพ ที่พิพิธภัณฑ์ซากศพ จนเกิดพระกรรมฐานขึ้นภายในจิตใจตั้งแต่บัดนั้นมา
ธรรมปีติเกิดขึ้นกับใจในครั้งนั้น ทําให้อิ่มเอิบรู้ซึ้งถึงความเป็นจริงแห่งชีวิต
ในปีต่อมาท่านได้อุปสมบท เป็นพระภิกษุสงฆ์ ได้รับฉายา ว่า “อาภัคโคภิกขุ” และได้เดิน ทางกลับบ้านเกิด ที่จังหวัดอุบลราชธานี มาอยู่จําพรรษาที่วัดภูเขาแก้ว อ.พิบูลมังสาหาร จ.อุบลราชธานี และในขณะนั้น หลวงปู่ดี ฉันโน เป็นเจ้าอาวาส
เมื่อมาถึงถิ่นแล้วท่านได้เป็นครูสอนพระปริยัติธรรม และได้ฝึกพระกรรมฐานอย่างจริงจังกับ หลวงปู่ดี ฉันโน จนมีสมาธิแก่กล้าแล้วท่านจึงได้กราบลาพระอาจารย์เดินธุดงคกรรมฐาน
พระครูวิบูลธรรมภาณ (หลวงพ่อโชติ อาภคฺโค) วัดภูเขาแก้ว ในปี พ.ศ.๒๔๙๗ ท่านได้ เริ่มออกเดินธุดงค์ไปฝั่งประเทศลาว ซึ่งมีพระสหธรรมิกไปด้วยรูปหนึ่ง ท่านเป็นคนกล้า ไม่กลัวอะไรง่าย ๆ ท่านถือว่า “เอาความตายไปแลกกับธรรมะ ความดีงามนั้น คุ้มค่ากว่าอะไรทั้งหมด”
การบุกป่าฝ่าดงในครั้งกระนั้น ท่านหลวงปู่โชติ อาภัคโค ท่านได้อาศัยป่าเป็นบ้าน และเป็นเรือนตาย เพื่อค้นคว้าศึกษาธรรม ดินแดนประเทศลาว อันได้แก่ ภูหลวง หรือชาวบ้านเรียกว่า “ภูจําปาศักดิ์” นั้นสูงมากเป็นภูเขาที่กินเนื้อที่กว้างใหญ่ไพศาลบนยอดเขา มีวัดร้างปรางค์กู่เก่าแก่โบราณ และยังเห็นร่องรอยของเมืองโบราณอันรุ่งเรืองมาก่อน
ณ ที่นี้มีความอาถรรพณ์มาก สมบัติของเก่าแก่ก็มีมากเช่นเดียวกัน พระธุดงค์ที่มีจิตใจอ่อนไหวกับอาการของโลกไปเห็นสิ่งของเย้ายวนจิตใจเก็บมาเป็นสมบัติของตนเอง ก็ไปตายบนนั้นมากมายเช่นเดียวกัน อีกทั้งยังมีภัยจากสัตว์ป่าอีกด้วย
ภาคปฏิบัติธรรมของพระธุดงคกรรมฐาน ท่านต้องสละกายและจิตใจทุ่มเทลงไปเพื่อธรรมะ หลวงปู่โชติ อาภัคโค ไม่เคยหวั่นไหว ท่านป่วยเป็นไข้ป่าก็ได้อาศัยธรรมะนี้รักษาจนหายขาด การเจ็บป่วยของท่าน ทําให้ท่านได้รู้จักความตายอย่างสิ้นเชิง ๔๘ ชั่วโมง ท่านบอกว่า “เกือบถูกปลงศพเผาทิ้งกลางป่าเสียแล้ว กลับฟื้นขึ้นมาอีก เลยต้องรีบเร่งสร้างความดีขนานใหญ่”
ความเด็ดเดี่ยวแห่งองค์ธรรมที่ท่านปฏิบัติอยู่ภายในถ้ำเสือโคร่งหัวเท่ากระบุงมานอนเฝ้าหน้าปากถ้ำทุกวัน งูจงอางดงตัวขนาดเสาเรือน ท่านมองไม่เห็น เลยไปเหยียบเข้า แต่มันก็ไม่ทําอันตราย ซึ่งผิดปกตินิสัยงู มักจะแว้งกัด ท่านจึงรู้ซึ้งถึงพระธรรมมาก และไม่ขอเลิกละแห่งการปฏิบัติพระกรรมฐาน
ธรรมะของพระพุทธเจ้านั้น เป็นความจริงที่มหัศจรรย์ เมื่อใครลงมือปฏิบัติแล้ว ย่อมรู้ และ เข้าใจเองโดยไม่ต้องถามใคร ๆ อีกต่อไป
จิตใจก็เช่นเดียวกัน ปกติปุถุชนธรรมดา มักจะไม่รู้ไม่เข้าใจ เป็นจิตใจที่ล้มเหลว รู้ไม่จริงทั้งนั้น ครั้นเมื่อได้ประพฤติปฏิบัติ ก็จะพบกับความอัศจรรย์ของจิต ท่านหลวงปู่โชติ กล่าวว่า “ปัจจุบันนี้อาตมายังไม่ตาย ใคร อยากปฏิบัติอาตมาก็จะแนะนําให้
พระครูวิบูลธรรมภาณ (หลวงพ่อโชติ อาภคฺโค) วัดภูเขาแก้ว นับได้ว่าหลวงปู่โชติท่านเป็นพระสุฐิปันโนรูปหนึ่งท่านเป็นลูกศิษย์หลวงปู่ดี ฉันโน ท่านปฏิบัติได้ดี่เยี่ยมท่านเป็นสหธรรมิกหลวงปู่บุญเพ็ง กัปปโก
หลวงปู่โชติ ท่านมรณภาพลง ​เมื่อวันที่​ ๒๖​ สิงหาคม​ ฑ.ศ.๒๕๖๑​ สิริอายุ​๘๘​ ปี​พรรษา​ ๖๓​

พระครูวินิจวัฒนกุล หลวงปู่พั่ว วัดศิริมงคล(นาเจริญ) ต.นาเจริญ อ.เดชอุดม จ.อุบลราชธานี
นามเดิม ชื่อ พั่ว ยอยเงิน เป็นคนบ้านถ่อน ต.ท่าราษฎร์ อ.วาริณชำราบ จ.อุบลราชธานี ก่อนจะย้ายมาอยู่บ้านนาเจริญ ตั้งแต่ปี พ.ศ 2490 และเป็นผู้ก่อตั้งหมู่บ้านเลิงบาก (บ้านนาเจริญ) ในปัจจุบัน เป็นหมู่ที่ 16 อ.เดชอุดม หลังจากนั้นจึงได้ออกบวช
เกิด ปี พ.ศ. 2452
บรรพชา ปี พ.ศ. 2512 พระอุปัชชาย์ พระครูพุธธิสารสุนทร (หลวงพ่อพุธ วัดป่าสาลวัน) ซึ่งในสมัยนั้นเป็นเจ้าอาวาสวัดป่าแสนสำราญ พระกรรมวาจาจารย์หลวงพ่ออุทิศ วัดป่าแสนสำราญ (มรณภาพ) พระอนุสาวาจาจารย์พระอธิการพร วัดบ้านค้อหวาง (มรณภาพ)
มรณภาพ 11 มีนาคม พ.ศ. 2541
สิริอายุรวม อายุ 89 ปี 29 พรรษา
พัศยศชั้นตรี พระครูสังฆรักษ์ พัศยศชั้นโท พระครูวินิจวัฒนกุล
การศึกษาพระธรรมและวิชาอาคม พระอธิการพร วัดบ้านค้อหวาง ต.คูเมือง อ.วารินชำราบ จ.อุบลราชธานี หลวงปู่มั่น ทัตโต วัดโนนสมบูรณ์ หลวงพ่อมหาโชติ วัดภูเขาแก้ว และได้ศึกษาจากพระอาจารย์จากพระเทศเพื่อนบ้านประเทศลาว หลวงพระบาง และจำบาศักดิ์ เขมร
อภินิหารและความศักดิ์สิทธิ์ สมัยก่อนมีชาวบ้านเอามานำวัวเขาชี้ฟ้าซึ่งเป็นกาลกิณี จะทำให้ฝนนั้นไม่ตก หลวงปู่จึงรับเลี้ยงไว้ให้ที่วัดศิริมงคล ต่อมาโจรมาขโมยวัวจากวัดถึง 2 ครั้ง แต่ก็ไม่สามารถนำวัวกลับไปได้ โดยโจรได้ยิงวัวที่หลวงปู่พั่วท่านเลี้ยงไว้ หลายนัดเพื่อให้ตาย แต่กลับยิงไม่เข้า หลานชายแท้ ๆ หลวงปู่พั่วถูกมือปืนใช้ เอ็ม 16 ไล่ยิง หลายต่อหลายนัด จนหนีรอดกลับมาได้ โดยมีเสื้อผ้าขาดหลุดลุด เพราะรอยคมกระสุน แต่กับไม่ระคายผิวหนังแม้แต่น้อย ในตัวพบตะกรุดฝาบาตรของหลวงปู่พั่วอีกด้วย

พระบวรปริยัติวิธาน (บุญเรือง สารโท)
สถานะเดิม ชื่อ บุญเรือง นามสกุล คำแดง
โยมบิดาชื่อ หนู ท่านออกบวชเมื่ออายุ ๕๖ มรณภาพตอนอายุ ๘๐ ปี รวมพรรษาที่บวช ๒๕ พรรษาเศษ
โยมมารดาชื่อ จันทร์ ถึงแก่กรรมแล้วเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๑๘
เกิดที่บ้านตาแหลว หมู่ที่ ๕ ตำบลเจียด (ปัจจุบันตำบลหัวนา) อำเภอเขมราฐ จังหวัดอุบลราชธานี เมื่อวันที่ ๓๑ เดือน มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ ตรงกับวันศุกร์ ขึ้น ๖ ค่ำเดือน ๕ ปีระกา
มีพี่น้องเกิดร่วมมารดาเดียวกัน ๗ คนคือ ๑. พระครูวิศาลเขมคุณ ๒. นางบุญเหลือ คำแดง (ปัจจุบันบวชชี) ๓. นางเขี่ยม คำแดง (ปัจจุบันบวชชี) ๔. นางเนียม คำกัณหา ๕. นายเจียม คำแดง (รับราชการ ฝ่ายนักวิชาการ) ๖. นางสาวเสงียม คำแดง ๗. นางเตรียมใจ สืบก่ำ
เมื่ออายุ ๓ ขวบ บิดามารดา ได้พาย้ายครอบครัวมาอยู่บ้านอีเติ่ง หมู่ ๗ ตำบลเจียด อำเภอเขมราฐ จังหวัดอุบลราชธานี บรรพชา เมื่อวัน ๒ ฯ ๖ ค่ำปีกุน วันที่ ๒๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๙๑ ณ วัดโพธิ์ศรีสว่าง ตำบลเจียด อำเภอเขมราฐ จังหวัดอุบลราชธานี พระอุปัชฌาย์ พระครูภัทรกิจโกศล วัดเหนือ ตำบลเขมราฐ อำเภอเขมราฐ จังหวัดอุบลราชธานี
อุปสมบท เมื่อวัน ๔ ฯ ๕ ค่ำ ปีมะเส็ง วันที่ ๑๕ เมษายน พ.ศ. ๒๔๙๖ ณ พัทธสีมาวัดโพธิ์ศรี ตำบลขามป้อม อำเภอเขมราฐ จังหวัดอุบลราชธานี พระอุปัชฌาย์ พระครูภัทรกิจโกศล วัดเหนือ ตำบลเขมราฐ อำเภอเขมราฐ จังหวัดอุบลราชธานี พระกรรมวาจาจารย์ เจ้าอธิการชา โชตโก วัดกลาง ตำบลเขมราฐ อำเภอเขมราฐ จังหวัดอุบลราชธานี พระอนุสาวนาจารย์ พระประดิษฐ์ เขมวีโร วัดโพธิ์ ตำบลเขมราฐ อำเภอเขมราฐ จังหวัดอุบลราชธานี

หลวงพ่อพระมหาประดิษฐ์ อุตตฺโม เป็นลูกศิษย์ท่านนึงของ หลวงปู่มั่น ทัตโต เดิมทีท่านจำพรรษาอยุ่ที่วัดบ้านนิคม หัวสนามบิน แล้วจึงมาจำพรรษาและเป็นเจ้าอาวาส ที่วัดทุ่งเกษม

หลวงปู่ญาท่านโทน ขันติโก
พระเกจิชื่อดัง อดีตเจ้าอาวาสวัดบ้านพับ ต.ก่อเอ้ อ.เขื่องใน จ.อุบลราชธานี ลูกศิษย์ลูกหาต่างเรียกขานท่านว่า “พระทองคำแห่งเมืองดอกบัว” ด้วยวัตรปฏิบัติอันงดงามและเรียบง่าย อยู่แบบสันโดษ
เกิดเมื่อวันที่ 5 พ.ค.2467 ขึ้น 3 ค่ำ เดือน 6 ที่บ้านพับ ต.ก่อเอ้ อ.เขื่องใน จ.อุบลราชธานี บิดา-มารดา ชื่อ นายมาและนางคำ เผ่าพันธุ์
ในวัยเด็กได้เรียนหนังสือที่โรงเรียนประชาบาลประจำตำบล จบชั้นประถมศึกษาปีที่ 2
เมื่ออายุครบ 20 ปีบริบูรณ์ เข้าพิธีอุปสมบท เมื่อวันที่ 13 พ.ค.2487 ที่วัดบ้านก่อ ต.ก่อเอ้ อ.เขื่องใน จ.อุบลราชธานี โดยมีพระครูสุตาภรณ์ วัดคูขาด เป็นพระอุปัชฌาย์, ญาท่านกรรมฐานแพง เป็นพระกรรมวาจาจารย์ และญาท่านทน วัดคูขาด เป็นพระอนุศาสนาจารย์ ได้รับฉายา “ขันติโก”
จำพรรษาศึกษาพระปริยัติธรรมที่วัดบ้านก่อ ในยุคนั้นชื่อเสียงของญาท่านกรรมฐานแพง พระกรรมวาจาจารย์ของท่านโด่งดังไปทั่วอีสานในฐานะพระเกจิผู้เรืองวิทยาคม จึงขอฝากตัวเป็นศิษย์เรียนวิทยาคม โดยญาท่านกรรมฐานแพง เมตตาถ่ายทอดวิทยาคมให้จนหมดสิ้น ซึ่งพระกรรมฐานแพง เป็นอาจารย์ของญาท่านสวน วัดนาอุดมด้วย
จากนั้นไปเรียนวิชาจาก “ญาท่านอิน” เจ้าตำรับประคำสายดำ ได้ศึกษาวิชาจารย์หลวงพ่อเคน เรวโต
ด้วยวัตรปฏิบัติชอบเสมอต้นเสมอปลาย และเป็นศิษย์ของญาท่านกรรมฐานแพง ทำให้ชื่อเสียงเป็นที่รู้จักในวงกว้าง มีอุปนิสัยเงียบๆ ไม่ค่อยพูด คราวที่ท่านพูด จะได้รับคำเรียกขานจากชาวบ้านว่า “วาจาสิทธิ์” เป็นดั่งปากท่านปรารภทุกคราวไป
วัตรปฏิบัตินั้น ช่วงหลังเทศกาลออกพรรษาทุกปี จะออกเดินธุดงควัตรไปตามป่าเขาลำเนาไพรหลายแห่งในภาคอีสาน โดยเฉพาะแถบเทือกเขาภูพาน สมัยนั้นป่าอุดมสมบูรณ์มาก บางครั้งเผชิญสัตว์ร้าย แต่ท่านหาหวั่นไม่ เนื่องจากมีพลังจิตที่กล้าแข็งมาก ท่านได้แผ่เมตตาจิตให้สัตว์เหล่านั้นไม่เข้ามาทำร้ายแต่ อย่างใด
ได้รับการยกย่องว่าเป็นพระเถระรูปหนึ่งที่กราบไหว้ได้อย่างสนิทใจ ในแต่ละวันจะมีญาติโยมจากทั่วสารทิศเดินทางมากราบนมัสการอย่างล้นหลาม
สำหรับปัจจัยที่ได้จากการบริจาค นำไปพัฒนาสร้างความเจริญรุ่งเรืองให้กับวัดแห่งนี้อย่างรวดเร็ว ไม่ว่าจะเป็นอุโบสถ กุฏิศาลาการเปรียญ ทำให้วัดบ้านพลับแห่งนี้เจริญรุ่งเรืองอย่างรวดเร็ว
นอกจากนี้ ยังนำพระภิกษุ-สามเณร และญาติโยมร่วมกันปรับปรุงภายในบริเวณวัดให้มีความร่มรื่นสวยงามด้วยการปลูกต้นไม้ สร้างความสงบวิเวกเหมาะสมในการปฏิบัติธรรมยิ่งนัก
ถ่ายทอดหลักธรรมง่ายๆ แก่ชาวบ้านให้ยึดถือปฏิบัติคือ การรักษาศีล 5 เนื่องจากปุถุชนคนธรรมดายังมีกิเลสอยู่ ขอให้รักษาศีล 5 ให้ได้ก็พอชีวิตจะพบแต่ความเจริญรุ่งเรืองแน่นอน
ด้วยนิสัยที่มีความเมตตา พูดน้อย ถ่อมตนไม่หยิ่งด้วยเกียรติ ไม่ทะเยอทะยานในลาภยศสรรเสริญ เคร่งครัดในสิกขาวินัย ยินดีในสิ่งที่ได้ ใช้ในสิ่งที่มี ยินดีและพอใจตามมีตามได้ ชอบการสงเคราะห์ช่วยเหลือ เกี่ยวกับการศึกษาทั้งทางโลกและทางธรรม
จึงเป็นพระผู้ใหญ่ของจังหวัดที่ได้รับการยกย่องจากพระสงฆ์ด้วยกัน และชาวพุทธทั้งหลาย
บั้นปลายชีวิต มรณภาพอย่างสงบเมื่อช่วงเช้าวันที่ 13 ม.ค.2562 เวลา 04.30 น. สิริอายุ 94 ปี พรรษา 74

พระเทพวชิโรบล (สวัสดิ์ ทสฺสนีโย)
สถานะเดิม ชื่อ สวัสดิ์ สกุล ตามสีวัน
เกิดวันที่ ๒๙ เดือน เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๕
บ้านท่าบังมั่ง ตำบลวารินชำราบ อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบล

 บรรพชา/อุปสมบท
 เมื่อวันที่ ๒๐ มีนาคม ๒๕๐๗ ณ พัทธสีมาวัดใต้ อำเภอเมือง จังหวัด อุบลราชธานี โดยมี พระวินัยสารสุธี วัดสุปัฏนาราม วรวิหาร เป็นพระอุปัชฌาย์ พระครูวิจิตรธรรมภาณี (เล็ง เขโม) วัดศรีทอง (วัดศรีอุบลรัตนาราม) เป็นพระกร รมวาจาจารย์ พระครูประจักษ์อุบลคุณ (สุธีร์ ภทฺทิโย) วัดเลียบ เป็นพระอนุสาว นาจารย์ได้รับฉายาว่า "ทสฺสนีโย"

 ปัจจุบันดำรงตำแหน่ง
1.อดีตเจ้าคณะจังหวัดอุบลราชธานี(ธ),ที่ปรึกษาเจ้าคณะจังหวัด อุบลราชธานี (ธ)
2.เจ้าอาวาสวัดใต้พระเจ้าใหญ่องค์ตื้อ ตำบลในเมือง อำเภอเมือง อุบลราชธานี

พระวิบูลธรรมาภรณ์(ชาย ชาคโร)
สถานะเดิม
ชื่อ ชาย สกุล ทับทอง เกิดวันที่ ๓ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๘ ปีระกา แรม ๘ ค่ำ เดือน ๗ ที่บ้านเตาไห ตำบลกระจาย อำเภอคำเขื่อนแก้ว จังหวัด อุบลราชธานี (ปัจจุบันคือ ตำบลศรีฐาน อำเกอป้าติ้ว จังหวัดยโสธร) นามมารดา นางลี ทับทอง นามบิดา จันทา ทับทอง

บรรพชา/ อุปสมบท
ในวันที่ ๔๖ พฤษภาคม ๒๕๕๖๖ 1 พัทธสีมาวัดสุปัฏนารามวรวิหาร ตำบล ในเมือง อำเภอเมือง จังหวัดอุบลรา านี โดยมี พระเทพกวี วัดสุปัฏนาราม วรวิหาร เป็นพระอุปัชฌาย์ พระครู ...าธิสารสาทร (สง่า อาภสุสโร) วัดสุปัฏนา ราม วรวิหาร เป็นพระกรรมวาจาจารย์ ได้รับฉายาว่า "ช

การศึกษา
พ.ศ. ๒๕๑๕ ได้นักธรรมชั้นตรี สำนักเรียนวัดแก้วมณี อำเภอคำเขื่อนแก้ว จังหวัดยโสธร
พ.ศ. ๒๕๑๖ ได้นักธรรมชั้นโท สำนักเรียนวัดศรีธรรมมา อำเภอเมือง จังหวัดยโสธร
พ.ศ. ๒๕๒๐ ได้นักธรรมเอก ณ สำนักเรียนวัดสุปัฏนาราม วรวิหาร อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี
พ.ศ. ๒๕๒๓ เรียนจบชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๓ (ม.ศ.๓) โรงเรียนสมเด็จ
พ.ศ. ๒๕๒๗ เรียนจบชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๕ (ม.ศ.๕) โรงเรียนสมเด็จ

ที่จำพรรษา
พศ. ๒๕๕๖ พรรษที่ ๑ วัดศรีธรรมมาราม อำเภอเมือง จังหวัดยโสธรรร
พ.ศ. ๒๕๑๗ วันที่ ๑๗ มีนาคม ๒๕๑๗ ณ สำนักเรียนวัดสุปัฏนารา วรวิหาร ตำบลในเมือง อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี

การงานคณะสงฆ์
พ.ศ. ๒๕๒๒-๒๕๒๕ เป็นกรรมการบริหารวัดสุปัฏนาราม วรวิหาร
พศ. ๒๕๒๓ เป็นครูสอนปริย์ติธรรม ประจำสำสำนักเรียนวัดสุปัฏนาราม
พ.ศ. ๒๕๒๗ เป็นครูสอนประจำโรงเรียนสมเด็จ (สามัญ)
พ.ศ. ๒๕๒๗ เป็นกรรมการสอบ และตรวจข้อสอบนักธรรมตรี ถึงบ้
พ.ศ ๒๕๒๔ เข้าอบรมพระสังฆาธิการ รุ่นที่ ๑๒ วัดบวรนิเวศวิหาร
๒๕๒๗-๒๕๓๘ เป็นเลขานุการเจ้าคณะอำเภอเมืองอุบลราชธานี (ธรรมยุต)
พ.ศ. ๒๕๓๓-๒๕๓๕ เป็นเลขานุการสำนักเรียน
พ.ศ. ๒๕๓๗ เป็นผู้รักษาการเจ้าอาวาสวัดแสนสำราญ อำเภอวารินชำราบ
พ.ศ. ๒๕๔๓ เป็นพระวินยาธิการคณะสงฆ์ประจำจังหวัดอุบลราชธานี
พ.ศ. ๒๕๔๓-๒๕๕๗ เป็นเจ้าคณะอำเภอเชื่องใน (ธรรมยุต)
พ.ศ. ๒๕๔๔ เป็นพระอุปัชฌาย์
พศ. ๒๕๔๘ เป็นผู้อำนวยการสนามสอบธรรมสนามหลวง วัดป้าศิลาเลข อำเภอเขื่องใน จังหวัดอุบลราชธานี
พ.ศ. 2549 เป็นผู้อำนวยการศูนย์อบรมประชาชนประจำตำบลเชื่อเชื่องใน อำเภอเขื่องใน จังหวัดอุบลราชธานี

สมณศักดิ์
พศ. 2529 เป็นพระครูสังฆรักษ์ชาย ชาคโร ฐานานุกรมของ พระเทพสุเมธี (สิงห์ สุทธจิตฺโต) เจ้าคณะภาค ๑๐ (ธ) วัดศรีอุบลรัตนา
พศ. ๒๕๓๐ เป็นพระครูสัญญาบัตรผู้ช่วยเจ้าอาวทสพระอารามหลวง ชั้นโท ในราชทินนามที่ พระครูพินิจวรกิจพิมล ในราชทินนามเดิม
พศ. ๒๕๓๖ เป็นพระครูสัญญาบัตรผู้ช่วยเจ้าอาวทสพระอารามหลวง ชั้นเอก ในราชทินนามเดิม
พ.ศ. ๒๕๔๐ เป็นพระครูสัญญาบัตรผู้ช่วยเจ้าอาวาสพระอารามหลวง ชั้นพิเศษ ในราชทินนามเดิม
พศ. ๒๕๕๐ เป็นพระราชาคณะชั้นสามัญที่ "พระวิบูลธรรมาภรณ์"
พศ. ๒๕๕๔ ได้รับพระบัญชาจากสมเด็จพระสังฆราชให้ดำรงตำแหน่ง เจ้าอาวาสวัดสุปัฏนาราม วรวิหาร

ข้อคิดคติธรรม
"...เมื่อเรามาดีทุกอย่างก็ดี เมื่อเรามาก็มาดี เราอยู่ดี อยู่จนได้รับมรดก ความตีที่เราทำมา เป็นปุ๋ย เป็นน้ำ โดยลำดับ นักเรียน. ครู, ผู้ช่วยเจ้าอาวาศ. เจ้าคณะอำเภอ, พระอุปัชฌาย์, เป็นพระราชาคณะ, เป็นเจ้าอาวาสพระอาราม หลวง, ระยะทางที่ยาวสมควร เราได้เรียนรู้เรื่องของบูรพารย์ที่เสียสละเอาชีวิต เข้าแลกกับการศึกษา เพื่อลูกหลานของท่าน ทุกอย่างที่เราทำอาจไม่ได้ดั่งคิด ที่ เราคิดจะไม่เป็นอย่างที่เราตั้งเอาไว้ บางทีเราไม่ได้คิดแต่ก็เป็นของมันเอง ท่านผู้ รู้กล่าวเป็นภาษิตว่า "...คนอยากไม่ได้เป็น คนจะเป็นอาจจะไม่อยาก..." แต่เรา ต้องเชื่อในผลของกรรม กรรมจัดสรรเอง ให้ทุกอย่างเป็นเรื่องอย่างนี้ เราจัดสรร เองไม่ลงตัวแน่สุดแท้แต่กรรมจะเป็นให้ผล..."

พระอริยวงศาจารย์ ญาณวิมลอุบลสังฆปาโมกข์
มีนามเดิมว่า สุ้ย นับว่าท่านมีรูปร่างทรวดทรงสูงใหญ่สีผิวขาว ท่าทางงามสง่าผ่าเผยมาก วัน เดือน ปีเกิด และนามบิดา มารดา ไม่ปรากฏหลักฐานชัดเจน ทราบเพียงว่าเกิดในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช กษัตริย์แห่งราชวงศ์จักรี รัชกาลที่ ๑ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ราวปี พ.ศ. ๒๓๓๒ ท่านได้กำเนิด ที่บ้านกวางคำ ตำบลเขื่องใน อำเภอเขื่องใน จังหวัดอุบลราชธานี

 
เมื่อบรรพชาแล้วได้เข้ามาศึกษาเล่าเรียนที่วัดหลวงในเขตตัวเมืองอุบลราชธานี ซึ่งเป็นสำนักเรียนที่มีชื่อเสียงมากที่สุดในยุคนั้น โดยการเรียนแบบโบราณ คือ เรียนหนังสือจากอาจารย์ ตามที่อาจารย์บอก หนังสือที่เรียนเป็นหนังสือใบลานจาร (เขียนด้วยเหล็กแหลมคล้ายปากกา) เป็นตัวอักษรลาวหรือตัวอักษรธรรม และอักษรไทน้อย เรียกว่า “หนังสือใหญ่” หนังสือผูกแรก คือปัญญาบารมี ผูกที่ ๒ สัพพสูตรไชย ผูกที่ ๓ หัสสวิชัย ต่อจากนั้นก็ฝึกอ่านหนังสือผูกอื่นๆ ให้ชำนาญแล้วก็เรียนเขียนอักษรธรรม อักษรไทยน้อย พร้อมทั้งท่องบทสวดมนต์ ฝึกหัดเทศน์ธรรมวัตร เทศน์ทำนองอีสานโบราณ เรียนมูลกัจจายน์ซึ่งมี สัททนีติรูปสิทธิประโยชน์ เป็นต้น

หลังจากนั้น คงมีคณะเจ้าผู้ครองเมืองอุบลฯ ได้จัดเตรียมกำลังพลไปส่งท่านขณะเป็นสามเณร อายุ ๑๗ ปี ราวปี พ.ศ. ๒๓๔๙ ท่านได้เดินทางจากเมืองอุบลฯสู่กรุงเทพฯ เพื่อได้ ศึกษาเล่าเรียน ที่กรุงเทพฯ โดยการเดินเท้า เส้นทางสู่กรุงเทพฯ ต้องผ่านดงพญาไฟ ดงพญาเย็น นับว่าลำบากยิ่งในการเดินทาง เมื่อถึงกรุงเทพแล้วท่านได้เข้าพำนักศึกษาที่สำนักเรียนวัดสระเกศราชวรมหาวิหาร 

เมื่ออายุครบ ๒๐ ปี ก็ได้อุปสมบทที่วัดสระเกศฯราวปี พ.ศ. ๒๓๕๒ ขณะนั้นสมเด็จพระวันรัต (อาจ) คงเป็นเจ้าอาวาสวัดสระเกศฯ

 
ท่านเจ้าคุณพระอริยวงศาจารย์ฯ ได้พำนักศึกษาทั้งปริยัติธรรม และปฎิบัติธรรมพระกรรมฐาน รวมถึงการศึกษาขนบธรรมเนียมของคนกรุงเทพ ข้อวัตรปฎิบัติของพระเถรานุเถระ และการปฏิสันฐานเรียนรู้การปฏิบัติต้อนรับเจ้าฟ้า เจ้าแผ่นดิน จนได้เปรีญธรรม ๓ ประโยคและมีความแตกฉานยิ่งในอรรถบาลี หลักธรรมในพระไตรปิฏก

แต่งตั้งสมณะศักดิ์
ต่อมาราวปี พ.ศ. ๒๓๖๗ เป็นสมัยของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ แห่งราชวงศ์จักรีขึ้นเสวยราชสมบัติ โดยมีสมเด็จพระพุฒาจารย์ (สนธิ์) เป็นเจ้าอาวาสวัดสระเกศฯ ในขณะนั้น ด้วยการที่ท่านเจ้าฯมีความรู้แตกฉานในการศึกษายิ่ง และสมณะวัตร การปฏิบัติอันงดงามของท่านเจ้าคุณพระอริยวงศาจารย์ฯ เป็นที่โปรดปรานของพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๓ จึงได้โปรดเกล้าแต่งตั้งสมณะศักดิ์ให้เป็นพระราชาคณะ มีพระราชทินนามที่ พระอริวงศาจารย์ ญาณวิมล อุบลสังฆปาโมกข์ แล้วโปรดแต่งตั้งให้กลับมารับตำแหน่งเจ้าคณะสงฆ์ชั้นปกครอง ณ เมืองอุบลราชธานี พร้อมทั้งทรงโปรดให้อัญเชิญรอยพระพุทธบาทจำลองจากวัดสระเกศ พระพุทธรูป ตลอดจนเครื่องประกอบสมณศักดิ์ เช่น มีพัดยอด ปักทอง ขวางด้ามงา แต่ไม่มีแฉก และย่ามปักทองขวาง ฝาบาตรมุก และของพระราชทานอื่นๆ มาด้วย

กลับสู่แผ่นดินเมืองดอกบัว
ท่านเจ้าคุณพระอริยวงศาจารย์ ญาณวิมลอุบลสังฆปาโมกข์ นับเป็น เจ้าคุณรูปแรกแห่ง ภาคอีสาน ที่พระมหากษัตริย์ทรงแต่งตั้ง ท่านได้กลับมาพำนัก ณ วัดมณีวนาราม (วัดป่าน้อย) โดยทางส่วนบ้านเมืองได้สร้างกุฏิแดง เป็นกุฏิไม้ที่สร้างด้วยสถาปัตยกรรมไทยผสมล้านช้างที่งดงามและโดดเด่นยิ่ง เพื่อใช้เป็นที่จำพรรษาของท่านเจ้าคุณพระอริยวงศาจารย์ฯ หลังจากนั้นท่านได้ไปนั่งภาวนาจิต ปฏิธรรมกรรมฐานบริเวณชายดงอู่ผึ่ง เพราะมีสายน้ำไหลผ่านจึงได้สร้างวัดขึ้นคือวัดทุ่งศรีเมือง และ วัดสวนสวรรค์บริเวณทิศตะวันออกของวัดทุ่งศรีเมือง (ภายหลังวัดสวนสรรค์ยุบวัดสร้างเป็นที่พักข้าหลวงสมัยรัชกาลที่ ๕) ภายในวัดทุ่งศรีเมืองท่านได้สร้างหอพระพุทธบาท ภายในหอพระพุทธบาทยังมีภาพจิตรกรรมฝาผนังเกี่ยวกับชาดกในพระพุทธศาสนา มีลักษณะงดงามตามศิลปะไทยอีกด้วย และหอไตร เป็นศิลปะสกุลช่างไทย ลาว พม่าที่ผสมผสานกันอย่างลงตัวที่งดงามยิ่ง
ท่านเจ้าคุณพระอริยวงศาจารย์ ญาณวิมลอุบลสังฆปาโมกข์ นับเป็น เจ้าคุณรูปแรกแห่ง ภาคอีสาน ที่พระมหากษัตริย์ทรงแต่งตั้ง ท่านได้กลับมาพำนัก ณ วัดมณีวนาราม (วัดป่าน้อย) โดยทางส่วนบ้านเมืองได้สร้างกุฏิแดง เป็นกุฏิไม้ที่สร้างด้วยสถาปัตยกรรมไทยผสมล้านช้างที่งดงามและโดดเด่นยิ่ง เพื่อใช้เป็นที่จำพรรษาของท่านเจ้าคุณพระอริยวงศาจารย์ฯ หลังจากนั้นท่านได้ไปนั่งภาวนาจิต ปฏิธรรมกรรมฐานบริเวณชายดงอู่ผึ่ง เพราะมีสายน้ำไหลผ่านจึงได้สร้างวัดขึ้นคือวัดทุ่งศรีเมือง และ วัดสวนสวรรค์บริเวณทิศตะวันออกของวัดทุ่งศรีเมือง (ภายหลังวัดสวนสรรค์ยุบวัดสร้างเป็นที่พักข้าหลวงสมัยรัชกาลที่ ๕) ภายในวัดทุ่งศรีเมืองท่านได้สร้างหอพระพุทธบาท ภายในหอพระพุทธบาทยังมีภาพจิตรกรรมฝาผนังเกี่ยวกับชาดกในพระพุทธศาสนา มีลักษณะงดงามตามศิลปะไทยอีกด้วย และหอไตร เป็นศิลปะสกุลช่างไทย ลาว พม่าที่ผสมผสานกันอย่างลงตัวที่งดงามยิ่ง ท่านได้นำรูปแบบ การศึกษาพระปริยัติธรรมและการปฏิบัติพระกรรมฐาน การเรียนการสอนภาษาไทย จัดการการกระจายอำนาจบริหารโดยได้มอบหมายให้พระที่ทรงคุณวุฒิ มีความเป็นผู้นำ มีความรู้ทางพระปริยัติธรรมดี จัดการดูแลสำนักเรียนต่างๆ
การกระทำเช่นนี้นอกจากจะเป็นการกระจายอำนาจปกครองแล้วยังเป็นการกระจายโอกาสทางการศึกษาให้เกิดแก่ชุมชนในที่ต่างๆของภาคอีสานด้วย นับว่ายุคนั้นหากใครที่ต้องการเล่าเรียนศึกษาต้องเดินทางมาที่เมืองอุบลดอกบัวแห่งนี้ นี่คือต้นเค้าแห่งความเจริญทางปริยัติธรรม หนังสือไทยศิลปวัฒนธรรมอย่างภาคกลาง ท่านได้นำไปแนะนำประสานให้เกิดความเข้าใจ เกิดความสงบเรียบร้อยเป็นปึกแผ่นในหัวเมืองอีสาน อันเป็นมูลเหตุสำคัญที่ทำให้เมืองอุบลราชธานี เป็นศูนย์กลางการศึกษาทุก ๆ ด้าน จนมีผู้สนใจมาศึกษาเล่าเรียนจากทั่วสารทิศ นอกจากนั้น ท่านยังเป็นผู้ไกล่เกลี่ยข้อพิพาทผิดพ้องหมองใจกันของประชาชน และท่านยังเป็นที่ปรึกษาในการปกครองให้ฝ่ายบ้านเมืองให้มีความรักสามัคคีมีธรรมเป็นที่ตั้ง ประชาชนชาวอีสานต่างให้ความเคารพยำเกรงท่านมาก จึงมีคำกล่าวติดปากชาวเมืองอุบลราชธานี ว่า ...“ท่านเจ้า”.
ท่านได้กำกับดูแล แพร่เผยการศึกษา ในหัวเมืองอีสาน ได้แก่ “ขุขันธ์,สุรินทร์,สังขะ,ศรีสะเกษ,เดชอุดม,นครจำปาศักดิ์,สาระวัน,ทองคำใหญ่,สีทันดร,เชียงแตง,แสนปาง,อัตตะปือ,มุกดาหาร,เขมราช,โขงเจียม,สะเมีย,อุบลราชธานี,ยโสธร,นครพนม,ท่าอุเทน,สกลนคร,ไชยบุรี,กาฬสินธุ์,ร้อยเอ็ด,สุวรรณภูมิ,หนองคาย,หนองละหาน,ขอนแก่น,อุดร,ชนบท,ภูเวียง และปากเหือง”จนถึงสิ้นรัชกาลที่ ๓

พระอริยวงศาจารย์ ญาณวิมล อุบลสังฆปาโมกข์ จึงเป็นพระสงฆ์ยุคแรกที่มีบทบาทสำคัญยิ่งในการศึกษาให้แก่เมืองอุบลราชธานีศรีวนาลัย ภายใต้พระบรมราชูปถัมภ์ของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ ทำให้เมืองอุบลราชธานี เป็นราชธานีแห่งอีสาน รุ่งเรืองด้วยศาสนาศิลปวัฒนธรรม ตลอดสกุลช่างเฉพาะเมืองอุบลสืบต่อมาถึงปัจจุบัน จนได้รับการขนานนามว่า “เมืองนักปราชญ์” เพราะการปฏิบัติงานได้เป็นผลสำเร็จอย่างดียิ่งขึ้น ต่อมาจึงได้นำสมณศักดิ์ของท่าน มาเป็นพระนามในการสถาปนาสมเด็จพระสังฆราช คือ “สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ” เพื่อเป็นการเชิดชูเกียรติคุณพระมหาเถระผู้มีคุณูปการยิ่ง ต่อการนำพระศาสนามาประสานกับบ้านเมืองให้เกิดความสงบสุขแก่ผืนแผ่นดิน
อีกประการหนึ่งท่านเจ้าคุณสมเด็จพระพุฒาจารย์ (เกี่ยว อุปเสโณ) อตีดเจ้าคณะใหญ่หนตะวันออก เจ้าอาวาสวัดสระเกศราชวรมหาวิหารได้กล่าวในหนังสือ "กิ่งธรรม"เกี่ยวกับพระอริยวงศาจารย์ ไว้ว่า “ท่านเจ้าคณะ พระอริยวงศาจารย์ และมีสร้อยอยู่ ๒ ตอนว่าญาณวิมล อุบลสังฆปาโมกข์ ได้ขึ้นมาอยู่จังหวัดอุบลราชธานี และอยู่ที่วัดป่าน้อย เพราะเหตุที่ท่านเป็นพระที่สำคัญของแผ่นดิน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ ก็ทรงตั้งเป็นพระราชาคณะ ซึ่งอาจกล่าวได้ว่า หาได้ยากมากในเมืองไทยในเวลานั้น ที่พระสงฆ์ในหัวเมืองจะเป็นชั้นพระราชาคณะ ไม่เหมือนปัจจุบันนี้ และเป็นคนอุบลราชธานีอีกด้วย หลังจากท่านได้บูรณปฏิสังขรณ์วัดป่าน้อยจนเป็นหลักฐานดีแล้ว ได้ไปสร้างวัดอีกวัดหนึ่ง คือ วัดทุ่งศรีเมือง ทราบว่าท่านไปนั่งกรรมฐานที่นั่น ต่อมาทราบว่าที่วัดทุ่งศรืเมือง ก็มีรอยพระพุทธบาทได้ทราบว่าเป็นรอยพระพุทธบาทจากวัดสระเกศฯ และได้ทราบจากฝรั่งคนหนึ่งก่อนว่า พระบาทที่วัดทุ่งศรีเมือง เป็นพระบาทที่มาจากวัดสระเกศฯ”

ตำแหน่งฝ่ายปกครอง เจ้าอาวาสวัดมณีวนาราม

มรณกาล
เมื่อประมาณราวปี พ.ศ. ๒๓๙๖ ตรงกับสมัยรัชกาลที่ ๔ ท่านได้ถึงแก่มรณภาพ ณ ห้องโถงใหญ่ ของกุฏิแดง เก็บศพไว้หลายปี จึงได้ทำรูปนกหัสดีลิงค์ ประกอบหอแก้วบนหลังนก บำเพ็ญกุศลตามประเพณีมีมหรสพตลอด ๗ วัน ๗ คืนเสร็จแล้วเชิญหีบศพรูปนพสูญขึ้นประดิษฐานบนหอแก้ว แล้วชักลากไปสู่ทุ่งศรีเมืองเยื้องไปด้านพายัพ พระราชทานเพลิง ณ ที่นั้น ท่านเจ้าคุณพระอริยวงศาจารย์ฯ จึงสมควรได้รับการยกย่องเชิดชูเกียรติให้เป็น “ปราชญ์” ผู้บุกเบิกของอุบลราชธานีอย่างแท้จริง

พระครูสุนทรศีลขันธ์ (หลวงปู่สิงห์ทอง ปภากโร)
มีนามเดิมว่า สิงห์ทอง ประมูลอรรถ เกิดเมื่อวันที่ ๑๘ กุมภาพันธ์ พุทธศักราช ๒๔๖๘ ตรงกับวันพฤหัสบดี ขึ้น ๗ ค่ำ เดือน ๔ ปีฉลู จุลศักราช ๑๒๘๗ ณ บ้านกลางใหญ่ ต.กลางใหญ่ อ.เขื่องใน จ.อุบลราชธานี โยมบิดา-โยมมารดาชื่อ นายบ่อง และนางอูบ ประมูลอรรถ มีพี่น้องร่วมบิดามารดาเดียวกันทั้งหมด ๓ คน ท่านเป็นบุตรคนโต มีรายชื่อตามลำดับดังนี้
(๑) หลวงปู่สิงห์ทอง ปภากโร (๒) นางรั้ว ประมูลอรรถ (๓) นางทองดำ ประมูลอรรถ (แม่ชีทองดำ)
ก่อนที่ท่านจะมาปฏิสนธิในครรภ์โยมมารดานั้น ในคืนหนึ่งโยมมารดานิมิตฝันว่า มีชายแก่คนหนึ่งเอางาช้างยาวใหญ่สีขาวบริสุทธิ์มามอบให้ แล้วสั่งกำชับว่า “งาช้างนี้เป็นมงคล ขอให้รักษาไว้ให้ดีเพื่อเป็นมรดกของเจ้า ห้ามไม่ให้ผู้ใดใครคนหนึ่งเอาไปเป็นกรรมสิทธิ์อย่างเด็ดขาด” ไม่นานนักโยมมารดาของท่านก็ได้ตั้งครรภ์ และได้พยายามถนอมรักษาครรภ์เป็นอย่างดี จนครบทศมาส ๑๐ เดือนแล้วคลอดออกมา เมื่อถึงเวลาคลอดตามปกติของผู้มีบุญญาบารมี แต่โบราณว่าไว้จะผิดธรรมชาติ นั่นคือเวลาคลอดท่านเอาก้นหรือขาออกมาก่อน เป็นที่ลำบากของโยมมารดาอย่างยิ่ง เมื่อคลอดออกมาได้โยมมารดาเจ็บปวดอย่างหนักแทบขาดใจถึงกลับสลบไป ผู้เฒ่าผู้แก่ต้องเอาผ้าถุงมาพัดโบกให้จนฟื้นเป็นปกติ หมอตำแยได้ตัดสายรกสายสะดือ ล้างเช็ดตัวให้สะอาด เอาไปวางนอนในกระด้ง หลังจากนั้นโยมบิดา-โยมมารดาก็เลี้ยงดูด้วยความรักตลอดมา โดยมี “โยมป้าตาล” เป็นผู้อุปการะดูแลเปรียบเสมือนโยมมารดาอีกคนหนึ่ง เมื่อท่านอายุได้ ๒ ขวบโยมป้าตาลก็ตายจากไป โยมบิดา-โยมมารดาจึงได้เลี้ยงดูจนเติบโตเป็นผู้ใหญ่
ปี พ.ศ. ๒๔๗๑ โยมบิดา-โยมมารดาได้อพยพย้ายครอบครัวมาอยู่บ้านกุดแห่ ต.กุดเชียงหมี อ.เลิงนกทา จ.อุบลราชธานี (จ.ยโสธร ในปัจจุบัน) เนื่องจากเป็นพื้นที่ที่อุดมสมบูรณ์ดี

๏ การบรรพชาและอุปสมบท
ปี พ.ศ. ๒๔๘๗ เมื่ออายุ ๑๙ ปี ท่านได้เข้าพิธีบรรพชาเป็นสามเณร ณ วัดสำราญนิเวศ (พระอารามหลวง) ต.บุ่ง อ.อำนาจเจริญ จ.อุบลราชธานี (อ.เมือง จ.อำนาจเจริญ ในปัจจุบัน) โดยมี พระครูทัศนวิสุทธิ์ (พระมหาดุสิต เทวีโร) เป็นพระอุปัชฌาย์
หลังจากบรรพชาแล้ว ได้มาจำพรรษาอยู่กับ พระอาจารย์ดี ฉนฺโน ณ วัดป่าสุนทราราม ต.กุดแห่ อ.เลิงนกทา จ.ยโสธร เป็นเวลา ๑ ปี แล้วก็ได้ลาสิกขามาประกอบอาชีพเลี้ยงดูโยมบิดา-โยมมารดา และน้องสาวทั้งสอง เพราะโยมบิดาป่วยด้วยโรคเรื้อรัง โรคหืด ครั้นเมื่อน้องสาวทั้งสองของท่านมีครอบครัว ท่านได้มอบสมบัติให้น้องๆ ไปทั้งหมด แล้วท่านก็ออกไปอุปสมบทเป็นพระภิกษุตามคำสั่งของพระอาจารย์ดี ฉนฺโน
นิมิตก่อนที่หลวงปู่สิงห์ทองท่านจะตัดสินใจออกบวช มีความดังนี้ ในปี พ.ศ. ๒๔๙๐ คืนหนึ่งท่านได้ฝันไปว่า มีผู้เฒ่าผมขาวทั่วหัวถือฆ้อนกระบองเพชรมีหนาม ไล่ตามหมายจะเอาชีวิตท่าน ท่านก็วิ่งหนีตั้งแต่บ้านของท่านจนถึงนานายแปลง ห้วยหินลับ วิ่งไล่กันขึ้นไปบนเถียงนา ท่านก็กระโดดจากเถียงนาหนีไปหลบซ่อนที่กองฟาง ผู้เฒ่าคนนั้นหาไม่เจอจึงไปถามนายเผย คูณศรี เพื่อนของท่านว่า “แกเห็นเซียงสิงห์ทองวิ่งมาทางนี้ไหม” นายเผยตอบว่า “ไม่เห็น” ผู้เฒ่าคนนั้นจึงเดินไปอีกทาง ส่วนท่านพอผู้เฒ่าไปแล้วก็วิ่งหนีกลับบ้านด้วยความกลัว จนสะดุ้งตื่นขึ้นมาด้วยความรู้สึกกลัวอยู่ เหนื่อยจนหายใจหอบ
เมื่อตั้งสติได้ ท่านก็ได้สวดมนต์ไหว้พระ ระลึกถึงพุทธคุณ ธรรมคุณ สังฆคุณ เมตตาพรหมวิหาร ๔ แล้วตั้งใจนั่งสมาธิ ตั้งแต่เวลาประมาณตีสองจนถึงเช้า พอสายท่านได้ไปกราบนมัสการเพื่อขอรดน้ำมนต์กับพระอาจารย์ดี ฉนฺโน ทำให้รู้สึกสบายใจขึ้น จากนั้นจึงได้พิจารณาถึงความตาย ว่าสัตว์ทั้งหลายหนีไม่พ้น ดังเพื่อนๆ หลายคนที่ได้ตายลงไป จึงมีความคิดที่จะออกบวช
และในปี พ.ศ. ๒๔๙๓ ท่านได้ฝันว่าตัวเองถึงแก่ความตาย ร่างถูกบรรจุลงโลงถูกหามจะนำไปเผาที่วัดป่าสุนทราราม มีผู้ชาย ๔-๕ คนหามไป ไม่มีพระมาสวดมาติกาบังสกุลเลย หามเวียนรอบกองฟอนครบสามรอบ ก็ยกโลงศพวางบนกองฟอนใกล้ต้นมะตูม วิญญาณของท่านออกจากร่างไปอยู่บนกิ่งต้นมะตูม แล้วมองดูร่างของท่านซึ่งกำลังถูกเผาไหม้ ท่านร้องตะโกนบอกว่า “สูเอากูมาเผา แต่กูไม่ร้อนดอก” แต่ไม่มีใครพูดตอบ ชายเหล่านั้นก็กลับบ้านไป ปล่อยให้ท่านอยู่เพียงคนเดียว ท่านจึงลงมาดูศพของท่านที่ถูกเผาจนหมด ไฟก็ดับมอดลง ในกองฟอนเหลือแต่เถ้ากับกระดูก จึงคิดตรองว่าจะทำอย่างไรดี ทันใดนั้นก็คิดว่าเราจะเอากระดูกมาปั้นเป็นรูปพระ จึงหาเอาครกกับสากมาบดตำให้ละเอียด เอาน้ำสะอาดมาผสม แล้วปั้นเป็นรูปพระ เมื่อปั้นเสร็จไม่รู้จะเอาไปไว้ที่ไหน คงต้องทิ้งลงกองฟอนอีกเป็นแน่ แต่แล้วท่านก็สะดุ้งตื่นจากฝัน เมื่อตั้งสติได้จึงแปลความฝันว่า เราคงตายจากเพศคฤหัสถ์แน่ คงได้อุปสมบทเร็ววันนี้เป็นแน่แท้
ครั้นมีอายุ ๒๖ ปี ท่านได้เข้าพิธีอุปสมบทเป็นพระภิกษุ เมื่อวันที่ ๒๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๙๔ ณ อุโบสถวัดป่าสุนทราราม โดยมี พระครูภัทรคุณาธาร เป็นพระอุปัชฌาย์ และ พระอาจารย์ดี ฉนฺโน เป็นพระกรรมวาจาจารย์ เมื่ออุปสมบทแล้ว ก็อยู่ศึกษากับพระอาจารย์ดี ฉนฺโน และเป็นพระอุปัฏฐากรับใช้ตลอดมา
พระครูวิมลสีลาภรณ์ (หลวงปู่เนย สมจิตฺโต) วัดป่าโนนแสนคำ ต.เจริญศิลป์ อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร ได้เข้าพิธีอุปสมบทเป็นพระภิกษุ ณ เขตวิสุงคามสีมาวัดป่าสุนทราราม (วัดบ้านกุดแห่) จ.ยโสธร เมื่อวันที่ ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๐๐ โดยมีพระครูภัทรคุณาธาร (บุญ โกสโล ป.ธ.๔) วัดพรหมวิหาร ต.สวาท อ.เลิงนกทา จ.ยโสธร เป็นพระอุปัชฌาย์, พระครูสุนทรศีลขันธ์ (พระอาจารย์สิงห์ทอง ปภากโร) เป็นพระกรรมวาจาจารย์ และพระสมุห์อุ้ย เป็นพระอนุสาวนาจารย์ เมื่ออุปสมบทแล้ว หลวงปู่เนยท่านได้เข้ารับฟังธรรมจากพระอาจารย์ดี ฉนฺโน เจ้าอาวาสวัดป่าสุนทราราม (วัดบ้านกุดแห่) ในขณะนั้น อยู่เป็นสม่ำเสมอและบ่อยๆ

หลวงปู่สิงห์ทอง ปภากโร ได้ละสังขารอย่างสงบแล้ว ที่โรงพยาบาลศรีนครินทร์ จ.ขอนแก่น เวลา 18.02 น. วันที่ 3 กันยายน 2563 ที่ผ่านมา สิริอายุ 95 ปี 6 เดือน 18 วัน 70 พรรษา

พระครูภาวนานุศาสน์(สาย จารุวัณโณ) วัดป่าหนองยาว อ.เดชอุดม จ.อุบลราชธานี

มีนามเดิมว่า สาย ถิ่นขาม เกิดเมื่อวันพฤหัสบดี เดือนอ้าย แรม ๘ ค่ำ ปีมะเมีย ตรงกับวันที่ ๒๖ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๖๑ บ้านขามใหญ่ ตําบลขามใหญ่ อําเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี บิดาชื่อ ทา มารดาชื่อ สุข มีพี่น้อง ๑๐ คน ท่านเป็นคนที่ ๓
บรรพชาเป็นสามเณร ปี พ.ศ. ๒๔๗๔ ขณะอายุ ๑๔ ปี ณ วัดแจ้ง อ.เมือง จังหวัดนครพนม พระครูภาวนานุศาสน์ (หลวงปู่สาย จารุวัณโณ) วัดป่าหนองยาว อ.เดชอุดม จ.อุบลราชธานี อุปสมบท ขณะอายุ ๒๐ ปี เมื่อวันที่ ๑๘ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๑ ณ วัดศรีคุณเมือง บ้านนาจาน ตำบลระเว อำเภอพิบูลมังสาหาร จังหวัดอุบลราชธานี พระพรหมมา จารุวัณโณ เป็นพระอุปัชฌาย์
เมื่อครั้งที่หลวงปู่สายบวชใหม่ ท่านจําพรรษาอยู่ที่วัดสารพัดนึก อําเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี ศึกษาปริยัติ ธรรมจนสอบได้นักธรรมตรี-โท และได้ขึ้นเป็นเจ้าอาวาส ขณะที่ท่านเรียนปริยัติอยู่ก็เกิดคําถามขึ้นในใจว่า… “เราเรียนหนังสือมา ๓-๔ ปี แล้วยังไม่ได้ดวงตาเห็นธรรม และยังไม่รู้เลยว่าพระไตรสรณคมน์ที่แท้จริงนั้นคืออย่างไร เรานี้กลัวจะเรียนหนังสือเสียเปล่า”
พ.ศ.๒๔๘๖ ท่านจึงตัดสินใจอย่างแน่วแน่ หยุดเรียนหนังสือ ลาออกจากการเป็นเจ้าอาวาส ตั้งใจไปแสวงหาครูบาอาจารย์ ผู้รู้เรื่องวิชาวิปัสสนากัมมัฏฐาน อยู่ตามป่าตามเขา ท่านได้เดินทางไปนครจําปาสัก (ขณะนั้นนครจําปาศักดิ์ เป็นจังหวัดหนึ่งของไทย)
หลวงปู่สายได้มาฝากตัวเป็นศิษย์หลวงปู่บุญมาก ฐิตปุญฺโญ , หลวงปู่กิ ธัมมุตตโม และ หลวงปู่ทองรัตน์ กันตสีโล ท่านได้จําพรรษาและ สอนปริยัติอยู่ที่วัดป่าสาลวัน ตําบลหนองผำ นครจําปาสัก ได้ออกธุดงค์ไปกับหลวงปู่กิ โดยถือรุกขมูล (อยู่โคนต้นไม้) ตามป่าช้า บ่าเปลี่ยว เชิงเขาที่ห่างไกลจากผู้คน เป็นที่อยู่ของสัตว์ป่าเช่น ช้าง เสือ เป็นวัตร ในช่วงแรกที่ท่านเริ่มธุดงค์ในป่าช้า เกิดความฟุ้งและความกลัวอย่างแรงกล้า แต่ท่านไม่ละความเพียร นั่งภาวนาต่อเนื่อง ๖-๗ ชั่วโมง จนจิตเริ่มคลายความกลัวลง ได้เกิดความสงบ แช่มชื่นเบิกบาน ปรากฎเห็นสัตว์โลกทั้งหลาย เหมือนเป็นพ่อแม่เดียวกัน เห็นนรก สวรรค์อยู่ที่จิตใจอย่างชัดเจน เป็นครั้งแรกที่ท่านได้ประสบกับสิ่งที่เกิดขึ้นกับใจ จนท่านตั้งใจว่า “ต่อไปนี้จะถวายชีวิตไว้ในพุทธศาสนา เกิดชาติใหม่ก็จะขอบวชในพุทธศาสนาเป็นพระธุดงค์กรรมฐานตลอดไป”
หลวงปู่สายได้บําเพ็ญเพียร ด้วยจิตใจที่กล้าหาญ เด็ดเดี่ยว มีครั้งหนึ่งที่ท่านได้ธุดงค์ไปตามป่าทึบ เกิดตื่นขึ้นมากลางดึกพบว่ามีเสือยืนอยู่นอกกรดที่ปลายเท้า เมื่อท่านขยับแขนมันจึงวิ่งหนีไป รุ่งเช้าถามชาวบ้านจึงทราบว่า บริเวณนั้นเป็นทางสัญจรของเสือ มันมักจะเอาเหยื่อมากินตรงนี้เป็นประจํา เหตุการณ์ดังกล่าวไม่ได้ทําให้ท่านย่อท้อหรือเกรงกลัว ยังคงปักกรดภาวนาอยู่ที่เดิมต่อไป ท่านเคยกล่าวไว้ว่า “ด้วยจิตใจที่กล้าหาญ สละเลือดเนื้อยอมเป็นข้าพระรัตนตรัย ปฏิบัติ ตามพระวินัย ศัตรูจะกลับเป็นมิตร คําว่าแพ้จะไม่มีเลย เรามีธรรมวินัยของพระพุทธเจ้า ถ้าสิ่งร้ายจะมาทําลายเรา เรายอม ตายทุกขณะลมหายใจเข้าออก”
หลวงปู่สายเคยไปอยู่ศึกษาปฏิบัติธรรมกับหลวงปู่ทองรัตน์ กนฺตสีโล และช่วงเข้าพรรษาหลวงปู่ชามักจะให้พระเณร วัดหนองป่าพง เดินทางไปทำวัตรหลวงปู่สายที่วัดป่าหนองยาว อ.เดชอุดม จ.อุบลราชธานี
หลวงปู่สาย ปฏิบัติสมถวิปัสนากรรมฐานมาตลอดชีวิตสมณเพศ มีพุทธบริษัทและลูกศิษย์เลื่อมใสศรัทธามากมาย ก่อตั้งสํานักปฏิบัตินับได้ ๑๒ สํานัก
พระครูภาวนานุศาสน์ (หลวงปู่สาย จารุวณฺโณ) ท่านมรณภาพวันที่ ๓๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๒๕ สิริอายุ ๖๔ ปี พรรษา ๔๔ พิธีบําเพ็ญกุศลจัดขึ้นที่วัดป่าบ้านหนองยาว อําเภอเดชอุดม จังหวัดอุบล

สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ ฉายา ธมฺมธโร นามเดิม พิมพ์ นามสกุล แสนทวีสุข
เกิดวันเสาร์ ขึ้น ๑ ค่ำ เดือน ๖ ปีระกา จุลศักราช ๑๒๕๙ ตรงกับวันที่ ๑ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๔๔๐ ที่บ้านสว่าง ตำบลสว่าง อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบลราชธานี โยมบิดาชื่อ ทอง แสนทวีสุข โยมมารดาชื่อ นวล แสนทวีสุข

สามัญศึกษา
ศึกษาอักขรสมัย คือ เรียนหนังสือไทย ที่โรงเรียนวัดบ้านม่วง ตำบลตาลสุม อำเภอพิบูล- มังสาหาร ๒ ปี ได้ย้ายเข้าไปเรียนต่อที่โรงเรียนอุบลวิทยาคม วัดสุปัฏนาราม อำเภอเมือง จังหวัด อุบลราชธานี สำเร็จชั้นมูล ข. (เทียบชั้น ม.๒ ในปัจจุบัน) เมื่ออายุ ๑๔ ปี

บรรพชาอุปสมบท
เมื่อวันที่ ๑ เมษายน ๒๔๕๗ อายุ ๑๗ ปี บรรพชาที่วัดสุปัฏนาราม อำเภอเมือง จังหวัด อุบลราชธานี สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (ติสฺโส อ้วน) ครั้งดำรงสมณศักดิ์ที่ พระราชมุนี เป็นพระอุปัช- ฌายะ พระศาสนดิลก (ชิตเสโน เสน) เป็นบรรพชาจารย์
เมื่อวันที่ ๑๙ เมษายน ๒๔๖๐ อายุ ๒๐ ปีบริบูรณ์ อุปสมบท ณ อุทกุกเขปสีมา ในลำแม่น้ำมูล ที่ท่าบ้านโพธิ์ตาก ตำบลพิบูล อำเภอพิบูลมังสาหาร จังหวัดอุบลราชธานี สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (ติสฺโส อ้วน) ครั้งดำรงสมณศักดิ์ พระราชมุนี เป็นพระอุปัชฌายะ พระศาสนดิลก (ชิตเสโน เสน) เป็นพระกรรมวาจาจารย์ มีฉายาว่า ธมฺมธโร

ศาสนศึกษา
พ.ศ. ๒๔๕๘ ศึกษาสิกขาของสามเณร บาลีไวยากรณ์ และความรู้องค์นักธรรม สอบได้บาลีไวยากรณ์ และเรียนธัมมปทัฏฐกถา สำนักวัดสุปัฏนาราม
พ.ศ. ๒๔๕๙ สอบได้ความรู้องค์นักธรรมภูมิสามเณร ๓ วิชา คือ ธรรมะ พุทธะ กระทู้
พ.ศ. ๒๔๖๐ สอบได้ความรู้องค์นักธรรมวิชาวินัย สำเร็จภูมินักธรรมชั้นตรี สำนักวัดสุปัฏนาราม
พ.ศ. ๒๔๖๑ ย้ายเข้ามาศึกษาในกรุงเทพมหานคร
พ.ศ. ๒๔๖๒ สอบได้นักธรรมชั้นโท สำนักเรียนวัดบรมนิวาส
พ.ศ. ๒๔๖๕ สอบได้เปรียญ ๓ ประโยค สำนักเรียนวัดบรมนิวาส
พ.ศ. ๒๔๖๗ สอบได้เปรียญ ๔ ประโยค สำนักเรียนวัดบวรนิเวศวิหาร
พ.ศ. ๒๔๖๘ สอบได้เปรียญ ๕ ประโยค สำนักเรียนวัดบวรนิเวศวิหาร
พ.ศ. ๒๔๖๙ สอบได้เปรียญ ๖ ประโยค สำนักเรียนวัดบวรนิเวศวิหาร

สมณศักดิ์
พ.ศ. ๒๔๗๕ เป็นพระราชาคณะสามัญที่ พระญาณดิลก ในรัชกาลที่ ๗
พ.ศ. ๒๔๘๙ เป็นพระราชาคณะเสมอชั้นราชในนามเดิม ในรัชกาลที่ ๘
พ.ศ. ๒๔๙๐ เป็นพระราชาคณะชั้นราชที่ พระราชกวี ในรัชกาลที่ ๙
พ.ศ. ๒๔๙๒ เป็นพระราชาคณะชั้นเทพที่ พระเทพโมลี ในรัชกาลที่ ๙
พ.ศ. ๒๔๙๖ เป็นพระราชาคณะชั้นธรรมที่ พระธรรมปิฎก ในรัชกาลที่ ๙
พ.ศ.๒๕๐๔เป็นพระราชาคณะชั้นหิรัญบัฏที่พระพรหมมุนี ในรัชกาลที่ ๙
พ.ศ.๒๕๐๘ เป็นสมเด็จพระราชาคณะที่สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ ในรัชกาลที่ ๙

สรุป
สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ ได้ศึกษาพระปริยัติธรรม สอบได้สำเร็จภูมิเปรียญธรรม ๖ ประโยค ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นพระราชาคณะสามัญถึงชั้นสมเด็จพระราชาคณะ เป็นลำดับมา รับ ภาระพระพุทธศาสนา ประกอบศาสนกิจเพื่อให้เป็นหิตานุหิตประโยชน์ แก่พุทธจักรและอาณาจักร และ รักษาสมณวัตร ระเบียบปฏิบัติ ประเพณีราชการมาโดยเรียบร้อย

ในด้านการปกครอง ดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดพระศรีมหาธาตุ เจ้าคณะอำเภอบางเขน ผู้ช่วยเจ้าคณะมณฑลนครราชสีมา รองเจ้าคณะมณฑลนครราชสีมา ผู้ช่วยเจ้าคณะตรวจการภาค ๓ และ ๔ เจ้าคณะธรรมยุตผู้ช่วยภาค ๓-๔-๕ เจ้าคณะธรรมยุตภาค ๓-๔-๕ เจ้าคณะภาค ๘,๙,๑๐,๑๑ สมาชิกสังฆสภา สังฆมนตรี กรรมการเถรสมาคมคณะธรรมยุต กรรมการคณะธรรมยุต เป็นพระอุปัชฌาย์ รองประธานสังฆสภา เป็นกรรมการมหาเถรสมาคม เป็นหัวหน้าพระธรรมทูตสายที่ ๕ เป็น แม่กองงานพระธรรมทูต และเป็นผู้ปฏิบัติหน้าที่ สมเด็จพระสังฆราช ๓ ครั้ง นับแต่รับภาระธุระบริหารการคณะมาตลอดกาล ๔๑ ปี ไม่เคยลาออกและลาพัก

ในด้านการศึกษา เป็นอุเทศาจารย์สอนพระปริยัติธรรม ทั้งแผนกธรรมและบาลี เป็นกรรมการ ตรวจธรรมสนามหลวง กรรมการตรวจประโยคบาลีสนามหลวง เป็นผู้แทนรองแม่กองธรรมประจำ มณฑล อำนวยการสอบและตรวจธรรมสนามหลวง เป็นผู้จัดการศึกษาพระปริยัติธรรม เป็นครูใหญ่ โรงเรียนฝึกหัดครูพระภิกษุวัดสุทธจินดา จังหวัดนครราชสีมา และจัดตั้งโรงเรียนบาลมัธยมสมทบ สอบสำหรับพระภิกษุสามเณร เป็นกรรมการบริหารงานสภาการศึกษาของคณะสงฆ์ สอนศีลธรรม จรรยานักเรียน และสอนธรรมศึกษาแก่คณะครู

ในด้านการเผยแผ่ เป็นพระคณาจารย์เอกในทางเทศนา เอาใจใส่เทศนาสั่งสอนศีลธรรม จรรยาแก่ประชาชน จัดการอบรมศีลธรรมจรรยาแก่นักเรียน และให้แสดงตนเป็นพุทธมามกะโดย พระราชนิยม เป็นกรรมการจัดรายการกระจายเสียงในวันธรรมสวนะ กรมประชาสัมพันธ์ จัดให้ อุบาสกอุบาสิกามีประเพณี "อุโบสถสามัคคี" อบรมให้เกิดศรัทธาปสาทะในพระศาสนา และให้ประพฤติ ปฏิบัติชอบตามวัตถุประสงค์แห่งพระศาสนา รจนาหนังสือเกี่ยวกับหลักวิชาและศีลธรรม เช่น สากล ศาสนา ปัณณกเทศนาวิธี มงคลยอดชีวิต โลกานุศาสนี บทสร้างนิสัย และเรื่องอื่นอีก พิมพ์แจกจ่าย และอ่านทางวิทยุกระจายเสียงเพื่อให้ประชาชนได้อ่านและฟัง ถือปฏิบัติอบรมตนให้เป็นพลเมืองดี เป็น หัวหน้าคณะอบรมข้าราชการและประชาชนในเขต ภาค ๓-๔ เป็น ๒ ครั้ง

หลวงปู่ทองรัตน์ กนฺตสีโล เดิมมีนามว่า ทองรัตน์ ต้นตระกูลเป็นชาว บ้านชีทวน อำเภอเขื่องใน จังหวัดอุบลราชธานี ก่อนอพยพย้ายถิ่นไปสู่ บ้านสามผง อำเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม

หลวงปู่ทองรัตน์ เกิดเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๓๑ เป็นบ้าน เดียวกับ ท่านพระอาจารย์เกิ่ง และ พระอาจารย์วัง ฐิติสาโร เทพเจ้าแห่งภูลังกา ท่านมีพี่ชายคนหนึ่งเป็นกำนันของตำบลนี้ คือกำนัน ศรีทัศน์ บิดาเป็นคหบดีฐานะมั่งคั่งในหมู่บ้าน และมีหน้าที่เก็บส่วย

ในวัยเด็กท่านเป็นคนค่อนข้างจะหัวดื้อ ย่างเข้าสู่วัยหนุ่มชอบไปทางนักเลงสุรา จากชีวิตคฤหัสถ์ที่สนุกสนานคึกคะนอง แต่ก็ช่วยครอบครัวทำมาหากินอย่างขยันขันแข็งจนล่วงเลยวัยเบญจเพสชีวิตของท่านจึงเข้าสู่ร่มกาสาวพัสตร์ 

เมื่ออายุประมาณ ๒๖ ปี ท่านได้เข้าพิธีอุปสมบท ที่วัดบ้านสามผง โดยมีเจ้าอาวาสวัดบ้านสามผงเป็น พระอุปัชฌาย์ ได้รับฉายาว่า “กันตสีโล”

พระทองรัตน์ สนใจและตั้งใจศึกษาพระธรรมวินัยและพระปริยัติธรรม ด้วยความมุ่งมั่นเอาใจใส่แตกฉานในการสวดปาติโมกข์ 

หลวงปู่ทองรัตน์ กนฺตสีโล วัดป่าบ้านคุ้ม อ.สำโรง จ.อุบลราชธานี
 ในพรรษาที่ ๖ พระทองรัตน์ได้ยินเรื่องราวของ พระอาจารย์มั่น ภูริทัตโต และ พระอาจารย์เสาร์ กันตสีโล ครูบาอาจารย์ในสายวิปัสสนากัมมัฏฐานที่ จังหวัดสกลนคร ซึ่งพำนักอยู่ที่ วัดป่าสุทธาวาสและวัดป่าในละแวกเขต อำเภอเมือง จังหวัดสกลนครเป็นที่เลื่อมใสศรัทธาของชาวบ้านเป็นอย่างมาก 

พระอาจารย์ทองรัตน์ ได้เข้านมัสการและถามปัญหาในข้อวัตรปฏิบัติปกิณกธรรมและวิสุทธิมรรค ก่อนฝากตัวเป็นศิษย์พระอาจารย์อวน ปคุโณ แห่งวัดจันทิยาวาส จังหวัดนครพนม พระอาจารย์ทองรัตน์ได้ ฝึกการเจริญภาวนา โดยหลวงปู่มั่นได้แนะนำว่า “รู้ไม่รู้ไม่สำคัญ ขอให้ทำจิตใจให้รู้จักจิตว่าสงบหรือไม่สงบ” นอกจากนี้ ท่านได้ออกธุดงค์ไปตามหุบห้วยภูผาป่าช้าต่างๆ ปฏิบัติตามคำสั่งสอนของพระบูรพาจารย์  เช่น ห้ามเทศน์เด็ดขาด ให้ระวังสำรวม ให้อยู่ตามต้นไม้

พระอาจารย์ทองรัตน์ เป็นผู้เคร่งครัดในข้อวัตร ปฏิบัติเป็นอย่างยิ่ง ท่านเป็นผู้มักน้อยสันโดษ และปฏิบัติมาก พยายามพากเพียรภาวนาอยู่อย่างสม่ำเสมอ เป็นพระที่ไม่ยึดติดในเสนาสนะ จำพรรษาแต่ละแห่งไม่นานมักจะย้ายวัด หรือออกธุดงค์ตามป่าเขาเป็นส่วนใหญ่ ในพรรษาต่อๆ มาท่านได้ธุดงค์ไปประเทศพม่ากับพระอาจารย์มี อีกทั้งยังธุดงค์ไปทั่วภาคอีสาน ภาคเหนือ  และภาคกลาง 

ในปีหนึ่งท่านได้ธุดงค์ไปถึงบ้านคุ้ม ตำบลหนองไฮ อำเภอวารินชำราบ จังหวัดอุบลราชธานี (ปัจจุบัน บ้านคุ้ม ขึ้นอยู่กับ ตำบลโคกสว่าง อำเภอสำโรง) ซึ่งเป็นหมู่บ้านชนบท คืนแรกที่มาถึงท่านได้ไปบำเพ็ญ ภาวนาและปักกลดที่กลางป่าท้ายหมู่บ้าน ซึ่งกลางป่าแห่งนี้มีเนินดินบริเวณกว้างประมาณ ๖ ไร่ เนินแห่งนี้  รกทึบ หลวงปู่ทองรัตน์ ได้ไปอาศัยโคนไม้ในดงนี้เป็นที่บำเพ็ญภาวนา 

 ต่อมาหลวงปู่ทองรัตน์ ได้ตัดสินใจสร้างเป็นวัดในพื้นที่แห่งนี้แต่ระยะแรกก็เพียงถากป่าให้โล่งพอได้ อาศัย นานวันเข้ามีผู้เลื่อมใสมาเป็นศิษย์มากขึ้น แม้จะสร้างเป็นวัดหลายปีแต่ก็ไม่ได้สร้างวัดใหญ่โต เพียงพอให้พระภิกษุ-สามเณรได้อาศัยเท่านั้น

ก่อนหน้าที่ท่านจะมรณภาพ ศิษย์คนสำคัญ คือ พระอาจารย์บุญมาก แห่งภูมะโรง แขวงนครจำปาสัก ประเทศลาว ได้เดินทางจากประเทศลาวมานมัสการหลวงปู่ทองรัตน์ กลางพรรษา

เหตุที่ได้เดินทางมาทันงานศพ เนื่องจากเกิดนิมิตภูมะโรงสั่นสะเทือน ๓ ครั้ง จึงคิดถึงอาจารย์ทองรัตน์มาก และคิดว่าน่าจะมีเหตุร้ายจึงเดินทางมารีบด่วน โดยไม่มีใครแจ้งข่าว

หลวงปู่ทองรัตน์ ท่านได้ละสังขารอย่างสงบ เมื่อวันที่ ๒๑ ก.ย. พ.ศ ๒๔๙๙

สิริอายุ ๖๘ ปี พรรษา ๔๒